پروین اعتصامی نام هنری رخشنده اعتصامی، مشهورین شاعر زن ایرانی است. او در 25 اسفند ماه 1285 خورشیدی در شهر تبریز به دنیا آمد. استعداد پروین برای شعر سرودن از کودکی ظاهر شد. از آنجایی که پدرش یوسف اعتصامی معروف به اعتصام الملک از نویسندگان و مترجمان دوره قاجار بود، این ذوق و قریحه را در او کشف و شروع به پرورش آن کرد. مادر پروین نیز زنی هنرمند بود، نام او اختر فتوحی و متخلص به "شوری" بود که از آخرین شاعران آذربایجانی دوره قاجار محسوب می شد.
پروین اعتصامی تنها فرزند دختر خانواده بود و چهار برادر داشت. خانواده او در سال 1291 یعنی زمانی که تقریباً شش سال داشت، از تبریز به تهران مهاجرت کردند. این جابجایی نیز باعث شد که پروین ادبیات را در کنار پدر و از استادانی همچون دهخدا و ملک الشعرای بهار بیاموزد و به این ترتیب زندگی هنری او شروع شد و توانایی هایش در زمینه سرودن شعر مسیر مشخصی گرفت.
پدر پروین اعتصامی یعنی اعتصام الملک مرد بزرگی بود، او کسی بود که اولین چاپخانه تبریز را بنا کرد و مدتی را هم به عنوان نماینده مردم در مجلس خدمت کرد. وی در آن زمان، مدیر ماهنامه ای ادبی به نام "بهار" بود که اولین اشعار پروین در آن چاپ شد. این مجله که 24 شماره از آن منتشر شد، مطالب علمی، ادبی، تاریخی، اقتصادی و اخلاقی متنوعی را به شکل مناسبی برای عموم مردم جامعه ارائه می داد. از جمله دیگر آثار او می توان به ترجمه بیش از 17 جلد کتاب اشاره کرد. یکی از مشهورترین آنها کتاب تربیت نسوان بود که در جامعه متعصب عام آن روزها، به اهمیت پروش زنان در جامعه می پرداخت.
مروری بر زندگی پروین اعتصامی
پروین اعتصامی از هشت سالگی شروع به شعر گفتن کرد، این شعر سرایی از به نظم کشیدن قطعاتی شروع شد که پدر از کتب خارجی ترجمه می کرد. او همچنین از سنین پایین زبان های فارسی، عربی و انگلیسی را در منزل و از پدر آموخت. تمایلی که برای یادگیری مسائل مختلف داشت باعث شده بود پیش از ورود به مدرسه نیز معلومات زیادی داشته باشد و علاقه ای که به یادگیری زبان انگلیسی پیدا کرده بود، چنان پیگیری شد که توانایی خواندن کتب و داستان های انگلیسی را پیدا کرده بود. این مهارت به حدی بود که به مدت دو سال در مدرسه خود به تدریس ادبیات فارسی و انگلیسی مشغول شد.
پروین در سال 1303 خورشیدی و در 18 سالگی از مدرسه آمریکایی با مدیریت میس شولر فارغ التحصیل شد. او که یکی از برترین شاگردان مدرسه بود. او در جشن فارغ التحصیلی خود سخنرانی با عنوان "زن و تاریخ" ارائه داد که در آن از بی سوادی و عدم آگاهی زنان و همچنین ظلم مردان به همسران خود صحبت کرد. او این ناآگاهی را بیماری خواند و تنها چاره آن را تعلیم و تربیتی دانست که زن و مرد مشمول آن شوند و تمام طبقات از آن بهره ببرند.
دوستان پروین اعتصامی و افرادی که با او مراوده داشتند در توصیف اخلاقش اینطور گفته اند: "پروین شخصی پاک عقیده و پاک دامن و خوش رفتار بود که نسبت به دوستان خود با مهربانی برخورد می کرد، او دوستی فروتن و با محبت بود. زیاد حرف نمی زد و بیشتر فکر می کرد، در برخورد با سایرین سادگی و متانت را از دست نمی داد و هرگز از فضایل ادبی و اخلاقی خود صحبت نمی کرد."
از صفات برجسته او صداقت و صراحتی بود که در گفتار و رفتارش دیده می شد. پروین هرگز عقاید خود را متفاوت از چیزی که داشت جلوه نمی داد. قلب او مثل آینه صاف و روشن بود و تنها منعکس کننده شخصیت حقیقی و درونی او بود. نمود فروتنی او را می توان در آنجا دید که در دیوانی با پنج هزار بیت، تنها در یک یا دو جا از خودش صحبت کرده بود و شعر سروده بود. مجموعه این صفات، موجب عزت و ارزشمندی او نزد دیگران شده بود.
ازدواج و زندگی مشترک پروین اعتصامی
پروین در تیر ماه سال 1313 به عقد پسرعموی خود که از افسران شهربانی بود، درآمد. آنها چهار ماه پس از عقد ازدواج کرده و به کرمانشاه یعنی محل خدمت همسر، به عنوان رئیس شهربانی نقل مکان کردند. اخلاق نظامی همسر پروین با روح لطیف او همخوانی نداشت. او که در منزل پدری غرق در مظاهر ادبی و معنویات بود، با این ازدواج ناگهان وارد خانه ای شد که دائماً بساط عیش و نوش برپا بود و طبیعی است که این دو طبع مخالف نمی توانستند مدت زیادی کنار هم دوام بیاورند و این ازدواج خیلی زود و پس از دو ماه و نیم به جدایی منجر شد.
انتشار دیوان اشعار
دیوان اشعار پروین اعتصامی در سال 1314، پس از ازدواج و جدایی او از همسرش منتشر شد. این نخستین مجموعه اشعار او بود که تا پیش از 30 سالگی سروده بود و شامل بیش از صد و پنجاه قصیده، قطعه، غزل و مثنوی میشد. پروین اعتصامی بیشتر به خاطر به کار بردن سبک مناظره در سروده هایش معروف شد. قبل از اینکه شعرهای او به شکل کتاب چاپ شود، در مجله بهار و منتخبات آثار هشترودی و امثال حکم دهخدا چاپ می شدند. ملک الشعرای بهار موفقیت این زن در فرهنگ و ادب فارسی را علاوه بر استعداد ذاتی و تربیت صحیح، به توجه پدری مرتبط دانست که در روزگار محرومیت زن ایرانی از تحصیل، در پرورش صحیح فرزند خود تلاش کرده و او را به مقامی رسانده بود که شایستگی اش را داشت.
پس از انتشار دیوان، استقبال فراوانی از اشعار او شد، بطوری که کتابش در مدت کوتاهی بین مردم دست به دست شد و بسیاری باور نمی کردند که این سروده ها متعلق به یک زن باشد. اشعار پروین اعتصامی بیشتر نگاهی انتقادی به مضامین اجتماعی دارد. در بسیاری از اشعار او مناظره بین اشیاء، گیاهان و حیوانات دیده می شود. موضوع اصلی شعرهای او غنیمت شمردن فرصت ها، نصایح اخلاقی، انتقاد از ظلم به مظلومان و ناپایداری دنیا است. او در بیان مقاصد خود از هنر "شخصیت پردازی" و "تخیل" و "تمثیل" استفاده کرده است. پروین در سرودن شعرهای خود از سبک شعرای بزرگ عصرهای گذشته هم استفاده کرده است.
دیوان پروین اعتصامی ترکیبی از دو شیوه خراسانی مختص استاد ناصر خسرو قبادیانی و دیگری شیوه شاعران عراق و فارسی است، به خصوص سعدی شیرازی و از لحاظ معنا نیز بین افکار و خیالات حکما و عرفا است. می توان اشعار پروین را در دو دسته جای داد:
- دسته اول که سبک خراسانی گفته می شود و شامل پند اندرز است و بیشتر شبیه اشعار ناصر خسرو است.
- دسته دوم به سبک عراقی گفته می شود و اغلب جنبه داستانی از نوع مناظره دارد و به سبک شعر سعدی شبیه است. این دسته از اشعار پروین اعتصامی از شهرت بیشتری برخوردارند.
کتابداری
پروین اعتصامی مدتی را در کتابحانه دانش سرای عالی تهران به کتابداری مشغول بود و در عین حال به کار سرودن اشعار خود نیز ادامه می داد. مراجعه کنندگان بسیار کمی می دانستند که او شاعر بزرگی است.
برخورد با دربار
اصولاً رسم بر این است که دولت طی مراسمی خاص از دانشمندان و بزرگان علم و ادب کشور تقدیر می کند. در چنین مراسمی مقامات بالای کشوری، مدالی را به پاس قدردانی از خدمات علمی و فرهنگی به فرد اهدا می کنند. وزارت فرهنگ ایران نیز در سال 1315 مدال درجه سه لیاقت را به پروین اعتصامی اهدا کرد، ولی او این مدال و پیشنهاد ورود به دربار را نپذیرفت. او به جای اینها ترجیح می داد در فضای شخصی خویش به مطالعه مشغول باشد.
روز درگذشت پروین اعتصامی
پروین بیشتر مدت عمر کوتاه خود را صرف سرودن اشعار بی نظیر خود کرد. او پس از رسیدن به افتخارات فراوان و زمانی که دیوانش آماده چاپ دوم می شد، در روز سوم فروردین به خاطر بیماری حصبه بستری شد. با وجود تلاش برای مداوا، در شانزدهم فرودین سال 1320 خورشیدی و زمانی که تنها 34 سال داشت بر اثر بیماری و در محل زندگی خود یعنی تهران دار فانی را وداع گفت. پیکر او پس از انتقال به قم در جوار حرم حضرت معصومه (س)، و در مقبره خانوادگی کنار قبر پدرش به خاک سپرده شد.
با وجود اینکه پروین اعتصامی زندگی طولانی نداشت، اما کمتر زنی مانند او وجود دارد که در این دوران کوتاه به چنان شهرتی برسد. بیش از پنجاه سال از درگذشت او می گذرد و با این حال هنوز هم اشعار او مورد ستایش است و ابیات زیادی از آن به شکل ضرب المثل در بین خاص و عام جریان دارد. شعرهای پروین سادگی دلنشینی دارد و شاید علت ماندگاری آن در همین است. پس از مرگش قطعه ای شعر از او پیدا شد که معلوم نبود چه زمانی آن برای برای سنگ مزار خود سروده بود. این قطعه روی سنگ مزار تراشیده شده و در حال حاضر نیز بر روی مزار قرار دارد. بخشی از این شعر در ادامه آمده است:
- این که خاک سیهش بالین است / اختر چرخ ادب پروین است
- گر چه جز تلخی از ایام ندید / هر چه خواهی سخنش شیرین است
- صاحب آن همه گفتار امروز / سائل فاتحه و یاسین است
- آدمی هر چه توانگر باشد / چون بدین نقطه رسد مسکین است