همان طور که همه ما می دانیم، خودشناسی مقدمه شناخت دنیای پیرامون ما است. تا زمانی که خود را نشناسیم در حقیقت شناخت ما از دنیا کامل نخواهد بود زیرا همه انسان ها دنیا را از دریچه نگاه خود می بینند. بسیاری از سوال های بشر به حدی بنیادی و سخت هستند که تا به حال کسی نتوانسته جوابی قاطعی برای آن پیدا کند و شاید همین حدس و گمان ها در باره ی سوال های بنیادی است که فلسفه را به وجود آورد.
انسان همیشه در پی این سوال بوده که من چه کسی هستم؟! ما قصد نداریم به این سوال پاسخ دهیم! پاسخ این سوال را به فلسفه واگذار می کنیم و در این مقاله به راه کار های عملی در رسیدن به «خودآگاهی» اشاره می نماییم.
برای تشریح خود آگاهی بررسی موارد زیر ضروری است:
- شناخت احساسات
- عزت نفس
- هوش هیجانی
- توانایی برقراری روابط بین فردی سازگار
1 . خود آگاهی چیست؟ و چرا بشر به آن علاقه دارد؟
خودآگاهی یکی از مهم ترین بحثهای فلسفه ذهن، مسئله خودآگاهی یا ماهیت ذهن است. اهمیت مطالعات خود آگاهی یا ماهیت ذهن به حدی است که نشریه ساینس (علم) در سال 2005 اقدام به ارایه 25 سؤال از مهم ترین سوالات علمی قرن حاضر نموده که مطالعات علوم خود آگاهی در آن، در مکان دوم مهم ترین پرسشهای علمی کنونی جهان قرار داده شد.
«خودآگاهی»: توانایی شناخت خود و آگاهی از خصوصیات، نقاط ضعف و قوت، خواسته ها، ترس ها و انزجار ها است.
2 . خود آگاهی من کیستم؟
برای اکثر ما توصیف ویژگی های اخلاقی و رفتاری خود برای دیگران، کار دشواری است. به عنوان مثال ممکن است پاسخ به این سؤال که چه کسی هستیم، سخت و دشوار باشد، چرا که برخی از ما فقط در مورد ویژگی های کلی و عمومی خود از جمله سن، جنس، نام خانوادگی، تحصیلات، وضعیت شغلی و ... خود صحبت می کنیم و از ویژگیهای شخصیتی و رفتاری خود اطلاعات کافی و مناسب نداریم. در خیلی از موارد ما نمی دانیم که چه کارهایی را می توانیم خوب انجام بدهیم؟ چه ویژگی های اخلاقی خوب و مثبتی داریم؟ به چه علت مهربان هستیم؟ چه ویژگی های اخلاقی منفی داریم؟
3 .خود آگاهی و خود شناسی
رشد خودآگاهی به ما کمک می کند تا دریابیم که آیا تحت «استرس» قرار داریم یا نه و این موضوع، معمولا پیش شرط ضروری روابط اجتماعی و روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است. به طور کلی در مهارت خودآگاهی می آموزیم که با تکیه بر نقاط قوت خود برای بهبود و یا از بین بردن نقاط ضعفمان تلاش کنیم. آگاهی از نقاط ضعف باعث می شود که با استفاده از این آگاهی بتوانیم تسلط بیشتری بر خود داشته و احساسات خود را بشناسیم. چرا که با آگاهی از احساسات خود می توان کنترل آنها را به دست گرفت. ناتوانی در کنترل و مهار احساسات می تواند به اعتیاد، خشونت و ... بیانجامد.
4 . مهارت خودآگاهی و رشد انسان
بنابراین با خودآگاهی از نیازهای خود اطلاع پیدا کرده و یاد می گیریم که از مسیرها و روش های سالم نیازهای خود را مرتفع سازیم، در زندگی خود اهداف واقعی را دنبال نماییم و از دنبال کردن اهداف غیر واقعی، تخیلی و کمال گرایانه بپرهیزیم، چرا که اهداف غیر واقع بینانه موجب ناکامی و به تبع آن خشم و خشونت می شوند. در نهایت خودآگاهی باعث ارزشمندی ما می شود و به ما کمک می کند تا به جای ارزش های کاذب، به دنبال ارزش های واقعی باشیم و رضایت کافی از زندگی به دست آوریم.
5. خود آگاهی و شناخت احساسات
یکی از اجزای مهم مهارت خودآگاهی «شناخت احساسات» است که یکی از عوامل مهمی است که به ما کمک می کند، زندگی خوب و موفقی داشته باشیم، خود را بشناسیم، احساس خوبی در مورد خود داشته باشیم و از آنچه که هستیم، شاد و راضی باشیم. افرادی که نسبت به خود احساس خوبی دارند، دارای خصوصیات ذیل هستند:
- شناخت توانایی ها و استعدادهای مثبت خود و افتخار کردن به آنها
- آگاهی نسبت به خصوصیات منفی و نقاط ضعف خود
- پذیرش و سعی در رفع یا اصلاح خصوصیات منفی و نقاط ضعف
- شناخت موفقیت ها و شکست ها و پذیرش آنها
- احترام به خود و دیگران و تلاش برای رسیدن به اهداف
6. خود آگاهی برای شناخت نقاط قوت و ضعف
گاهی اوقات افرادی که به ما نزدیک هستند بیش از خودمان در مورد نقاط قوت و آنچه که ما را منحصر به فرد می سازد، آگاهند. بنابراین به منظور پی بردن به خصوصیات مثبت خود بهتر است فعالیت زیر را انجام دهیم. در جدولی در خانه مرکزی نام خود را در فضای خالی بنویسیم. در خانه «خودم» سه خصوصیت را که در مورد خود می پسندیم، یادداشت نماییم. از گروههای زیر (حداقل چهار نفر را بیابیم که ما را به خوبی می شناسند)، از آنها بخواهیم سه خصوصیت را که از ما می پسندند، نام ببرند. سپس پاسخهای آنها را در خانه های مربوط بنویسیم.
حال بیندیشیم. از پی بردن به اینکه افراد چه خصوصیاتی را در ما می پسندند، چه احساسی پیدا می کنیم؟ آیا به نقاط قوتی در خود پی برده ایم که از آن اطلاع نداشتیم؟ آیا موردی وجود دارد که هیچ کس به نقطه قوتی که ما آن را مهم می پنداریم، اشاره ای نکرده باشد و ما از آن احساس ناامیدی کرده باشیم؟ چگونه می توانیم دیگران را از این نقطه قوت آگاه سازیم؟ آیا موردی وجود دارد که در آن بیش از یک نفر به یک خصوصیت مثبت ما اشاره کرده باشد؟
7. خودآگاهی و شناخت خود و راه های عملی آن
جدول زیر 3 مورد از خصوصیات منفی و یا کارهایی که در آنها ضعیف هستیم را نشان میدهد، نوشتن آنها می تواند تمرینی برای شناخت خود باشد و در پایان به ما نشان دهد چه احساسی نسبت به خود داریم.
| نقاط ضعف من | نحوه اصلاح آن | نوع احساس پس از اصلاح |
8. خود آگاهی و توانایی برقراری روابط بین فردی سازگار
از آنجایی که در این برهه از زمان زندگی ما بسیار متأثر از ارتباطات است، کیفیت زندگی ما بستگی به کیفیت این ارتباط با دیگران دارد. تحقیقات مختلف حاکی از آن است که حدود 75% از اوقات روزانه ما به نحوی در تماس و ارتباط با دیگران می گذرد. بنابراین افرادی که از مهارت های ارتباطی قوی تری برخوردارند، بیشتر مورد پذیرش اطرافیان قرار می گیرند و فرصت های ارزشمندتری به دست می آورند. نوع ارتباط اعضای خانواده با یکدیگر می تواند از مهمترین عللی باشد که ما را در برقراری ارتباط دچار مشکل کرده و کمرو، خجالتی و منزوی کند.
بنابراین از طریق برقراری ارتباط صمیمانه قادر خواهیم بود که احساسات و عواطف خود به اعضای خانواده، دوستان و نزدیکان ابراز نماییم و در این صورت با کمک و یاری خواستن به موقع از دیگران موفق شویم که با مسایل و مشکلات پیش آینده روبه رو شویم و راه حل های جدید را کشف کنیم.
9. اینکه چه احساسی در مورد خود داریم؛ مهم است؟!
و در نهایت به این سؤال پاسخ دهیم که، کسی که احساس خوبی نسبت به خود دارد؛ در مورد خود چگونه فکر و رفتار می کند؟ شناخت خصوصیات مثبت، و اطلاع از نقاط ضعف در آگاهی ما از خود نقش مؤثری ایفا می کند. شناخت نقاط منفی، پذیرش و تلاش برای اصلاح آنها نیز می تواند احساس خوبی در ما به وجود آورد. همه ما ممکن است خصوصیات منفی داشته باشیم و یا در انجام بعضی از کارها و یا برخی دروس و حوزه ها ضعیف باشیم. اگر به جای اینکه به خاطر این نقاط ضعف، خود را سرزنش کنیم و یا خود را شخص بد و بی استعدادی بدانیم، سعی کنیم آنها را تغییر داده و یا اصلاح کنیم، آنگاه این نقاط ضعف تبدیل به خصوصیات مثبت و نقاط قوت می شوند و احساس بهتری نسبت به خود پیدا می کنیم، آنگاه از آنچه که هستیم شاد و راضی می شویم.
عزت نفس چیست؟
عزت نفس از دیگر اجزای مهم خودآگاهی «عزت نفس» است که کلید اصلی بهداشت روان است. عزت نفس منوط به میزان احترام و ارزشی است که برای خود قایل هستیم. چنانچه قضاوت ما نسبت به ارزش هایی که داریم مثبت باشد دارای عزت نفس مثبت و چنانچه قضاوت ما منفی باشد، دارای عزت نفس ضعیف هستیم.
راه های افزایش عزت نفس
- به منظور بالا بردن عزت نفس باید سعی کنیم روابط اجتماعی خود را گسترش داده و با دوستان زیادی ارتباط برقرار کنیم.
- با خانواده خود ارتباط گرم و مستمر داشته باشیم.
- اهداف کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت خود را به گونه ای طراحی کنیم که بتوانیم به آنها دسترسی یابیم.
- نقاط ضعف خود را پس از شناسایی برطرف کرده و به شناسایی نقاط قوت خود بپردازیم.
- هرگز خود را با دیگران مقایسه نکنیم، چرا که این روش ارزیابی، منطقی نیست.
- خویشتن پذیر باشیم بدان معنی که احساس غرور نماییم.
- مثبت بیندیشیم و همواره سعی کنیم نیمه پر لیوان را ببینیم.
- افرادی را بیابیم که بتوانیم از آنها چیزی بیاموزیم.
- اتفاقات ناخوشایند زندگی خود را بپذیریم.
- بر عادات ناپسند خود غلبه نماییم.
- از هیچ چیز نترسیم، چرا که ترس، از موانع رسیدن به اعتماد به نفس است.
- خود را به دیگران وابسته نکنیم و حتی المقدور به دیگران کمک کنیم.
- همه را ببخشیم. روح خود را آزاد کنیم و نفرت به دل راه ندهیم.