با گذشت زمان و پیشرفت های بشر امروزه درصد زیادی از مردم در خانه های خود حمام دارند، اما در دورهای گذشته شرایط کاملا متفاوت بوده و مردم برای استحمام باید به گرمابه های عمومی مراجعه می کردند.در برخی موارد گرمابه ها علاوه بر استحمام،مکانی عمومی برای برگزاری گردهمایی های خانوادگی، دوستانه، کاری و حتی سیاسی هم بودند. در ادامه این مطلب سلام دنیا قصد داریم تا اطلاعاتی درباره تایخچه حمام و گرمابه های قدیمی و سنتی، معماری حمامهای قدیمی، حمامهای تاریخی ایران و آداب و رسوم حمام و گرمابه قدیمی در اختیار شما قرار دهیم، لطفا تا پایان همراه ما باشید.
گرمابه چیست
حَمّام یا گرمابه به محلی گفته می شود که افراد برای شستشوی تن و سر و صورت و در اصطلاح اسلامی غسل کردن به آن مراجعه می کردند. گرمابه‌های عمومی در گذشته در ایران باستان، خاندان عثمانی ترکیه، و برخی کشورهای شمال آفریقا وجود داشته اند و امروزه به عنوان نمادی از فرهنگ خاورزمینِ شناخته می شوند. البته برخی از گرمابه ها به دلیل قدمت طولانی که داشتند تخریب شده اند و یا بسته شدند. در این گرمابه‌ها افرادی حضور داشتن که به آنها دلاک گفته میشد آنها لنگ به کمر می‌بستند و افراد دیگر را کیسه می‌کشیدند که در اصلاح عامه آنها لنگی یا کیسه کش می‌گفتند.
حتما بخوانید: فواید لایه برداری پوست بدن با کیسه کشیدن
در گرمابه‌ها، کارهایی مثل شستشوی بدن، رگ زدن و حجامت، کیسه کشیدن، مشت و مال و قلنج گرفتن، رفع موهای زائد صورت و بدن، تقویت مو با داروهای گیاهی و...انجام می شد. گرمابه ها در ایران فقط مکانی برای شستشو و انجام امور ذکر شده نبودن بلکه افراد در انجا برای گفتگو، قلیان کشیدن و چای نوشیدن و حتی خوردن نان و ترشی دور هم جمع می شدند.
گرمابه های قدیمی جهان اسلام
با توجه به اهمیت اسلام به پاکیزگی و نظافت در دوران بعد از ظهور اسلام حمام ها در کنار بازارها، مدارس و مساجد ساخته شدند و عنوان هسته اصلی تأسیس شهر اسلامی محسوب می شدند.با گسترش اسلام و اهمیت نظافت به سرعت در شهرهای جهان حمام هایی ساخته شد. بلاذری متوفی (279.هـ) در فتوح البلدان به نقل از مدائنی گفته است،صاحبان حمام از درآمد حمام های بصره روزانه هزار درهم سود کسب می کردند،همچنین به نقل از منابع تاریخی،تعداد زیادی از معماران و استادکاران ایرانی گرمابه های کوفه و بصره در قرون نخستین اسلامی مانند حمام حاجی سیاه اسواری در بصره را ساخته بودند.
با روی کار آمدن سلسه امویان احداث حمام شکل جدیدی پیدا کرد و خلفای این دوره دستور دادند تا حمام های متعددی در کاخ های آنها احداث شود. از مهمترین حمام های این دوره می توان به حمام معروف امویان در قصر عمرا Qusar Amra در کشور اردن اشاره کرد.بعد از به قدرت رسیدن عباسیان ساخت حمام در شهارهای مختلف بیشتر شد و براساس مدارک و شواهد تاریخی در در قرن 5 و 6 هجری در قاهره هزار و یکصد و هفتاد حمام احداث شده بود.علاوه براین درباره حمام های بغداد که یکی از مراکز هنری جهان اسلام بود گفته شده است که هفده هزار گرمابه در زمان معزالدوله و در روزگار عضدالدوله تعداد کمتر از پنج هزار گرمابه در بغداد وجود داشته که حدود سی هزار کارگر در آنها مشغول به کار بودند.
حمامهای تاریخی ایران
1. حمام گنجعلی خان کرمان
این حمام تاریخی در سال 1631 و دوران صفوی بنا شده است.در حمام گنجعلی خان کرمان می توانید شاهد نقاشی‌های سقفی و مینیاتورهای ایرانی و نقاشی زورخانه‌ای باشید. فضای داخلی حمام بصورت گنبدهای ساده و طرح‌دار است و حوض‌های آب که در تزئینات آن از سکه و ماهی قرمز استفاده شده و می توانید معماری اصیل ایرانی مانند کاشی‌کاری، گچبری، مجسمه‌سازی، مقرنس‌کاری، حجاری و سنگ‌کاری‌های متعدد را مشاهده کنید. این بنا از استحکام فوق العاده ای برخوردار است و در حال حاضر به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است.
2. حمام سلطان امیر احمد کاشان
حمام سلطان امیر احمد کاشان در دوره قاجار در شهر کاشان ساخته شده است و بنایی به وسعت هزارمتر است. این حمام به شکل یک سالن بزرگ 8 ضلعی بنا شده که در میانه ی آن حوضی 8 ضلعی قرار دارد، فضای میانی با 8 ستون احاطه شده است که برای جدا سازی فضاهای نشستن از فضای میانی تعبیه شده اند.از مهمترین ویژگی های این حمام می توان به کاشی‌های طلایی و فیروزه‌ای، آجرکاری، گچ بری و نقاشی فضای داخلی این حمام تاریخی مخصوصا سربینه اشاره کرد. حمام سلطان امیر احمد چند گنبد طلاکاری هم دارد.
حتما بخوانید: فواید حمام یخ [کلد تراپی] برای سلامتی جسم و روان
3. حمام وکیل شیراز
حمام وکیل شیراز هم یکی از حمام های تاریخی و مهم ایران است که در دورهٔ زندیه به دستور کریم خان زند ساخته شده است.فضای داخلی حمام به دلیل معماری خاص و اصیل ایرانی مانند فضاهای طاق‌دار، ستون‌های پیچیده، گچبری‌های ظریف حیرت‌انگیزه است.نکته مهم در مورد بنای حمام وکیل شیراز نقاشی هایی است که داستان‌های اساطیری مثل شیرین و فرهاد، بیژن و منیژه و معراج پیامبر و …رو به تصویر می کشد.حمام وکیل شیراز از جمله گرمابه‌هایی هست که فضایی مخصوص برای شاه داشته که به ان شاه‌نشین گفته می شد. در حال حاضر حمام وکیل به موزه برای بازدید عموم تبدیل شده است.
4. حمام خان یزد
حمام خان یزد که به گرمخانه نور نیز معروف بوده در سال 1212(ه. ق) توسط محمد تقی خان بافقی حاکم یزد ساخته شده است.این حمام تاریخی بر اساس معماری اصیل ایرانی یعنی سقف‌های گنبدی، نقاشی‌های شاهنامه‌ای و پنجره‌های رنگی زیبا ساخته شد بود که در حال حاضر به یک رستوران و چای‌خانه سنتی تبدیل شده است.از انجایی که این حمام در زیر زمین احداث شده بود به عنوان یک فضا با آب و هوای مطلوب در محیط گرم و خشک یزد شناخته می شد.
5. حمام فین کاشان
تقریبا حمام فین کاشان برای همه ایرانی ها نام آشنایی است.در این حمام واقعه تاریخی رخ داد و در ان رگ امیرکبیر صدراعظم ایران زده شد و او را به قتل رساندند. حمام فین کاشان در دوران صفوی ساخته شد در باغ فین دو حمام وجود دارد که بزرگ‌ترین حمام مختص افراد دولتی و مهم کشور بوده و حمام کوچک‌تر برای مردم عادی درنظر گرفته شده بود.این حمام تاریخی در حال حاضر به یکی از مقاصد مهم گردشگری در شهر کاشان تبدیل شده است.
6. حمام پهنه سمنان
حمام پهنه که حمام حضرت نیز نام دارد یکی دیگر از حمام های قدیمی ایران است که در سال 856 هجری قمری در زمان سلطنت ابوالقاسم بابر خان، پادشاه تیموری، و به دستور وزیر وی، خواجه غیاث الدین بهرام سمنانی، احداث شد.؛ این بنا در دوره قاجار و حکومت مظفرالدین شاه مرمت و بازسازی شد.
حتما بخوانید: 32 مکان دیدنی، گردشگری و تاریخی سمنان با آدرس
این حمام تاریخی 1000 متر مربع وسعت دارد و از مهمترین قسمت های آن می توان به وجود هشتی ورودی، سربینه، گرمخانه و خزانه‌های آب سرد و گرم اشاره کرد که با هشت کاشی لاجوردی با اشعاری به خط نستعلیق و رنگ سفید، علامت شیر و خورشید با کاشی‌های زرد رنگ در دو لچک و به‌صورت یک نیم‌دایره و دو سرباز قاجار کاشی‌کاری شده بر سردر آن تزئین شده است. این حمام از سال 1373 یه موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است.
معماری حمامهای قدیمی
1. سردر
سردر یکی از اجزا ورودی حمام بوده است که به کمک آن ورودی بنا به روش مختلف، نظیر قاب‌بندی، تزیین و تغییر سطح معرفی میشد.برخی اوقات سردرها بصورت نیم‌باز و ایوان مانند هستند و طوری ساخته شده اند که فضای داخل آنها دیده نشود.اکثر گرمابه ها سردرد خاصی دارند که در قسمت ورودی ان تصاویر پهلوانی و عامه‌پسند کشیده شده است.بعد از عبور از این قسمت و رد شدن از پله چرخش نود درجه که به دلیل جلوگیری از دید این طور ساخته شده وارد سربینه می شدند.
2. سربینه
سربینه که با نام های سردخانه، رختکن، یا بینه نیز شناخته می شود محلی برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام است.البته در این محل کارهایی مانند دراوردن لباس و لنگ بستن و انتظار برای خشک شدن بعد از حمام ،استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان هم انجام می شد.سربینه معمولا سقف گنبدی شکل است که روی اقطار و اضلاع آن را رنگ‌آمیزی و نقاشی کشیده شده است.در سربینه حوض نسبتا کوچک هم وجود داشت که بعد از حمام پای خود را در ان می شستند.برای روشنایی این قسمت از سقف چلچراغ هایی اویزان می کردند و دیوارهای ان با تصاویر خیالی از پهلوانان شاهنامه نقاشی می شدند.
3. سرخان یا میاندر
سرخان یا میاندر به محلی که مزاج تر و سرد ترکیب می‌شوند گفته می شد.سرخان یا میاندر یک دهلیز و پر پیچ و خم بود که بصورت یک هشتی کوچک بنا شده بود تا فرد با یک مکث از گرمخانه به سربینه برود. این فضا از خروج حرارت و انرژی از گرمخانه هم جلوگیری می کرد.اختلاف دمای قابل ملاحظه‌ای میان سربینه و گرمخانه باعث می شد که افراد پیر و آنهایی که دچار مکشلات تنفسی بودند و طاقت هوای گرم گرمخانه را نداشتند در این مکان بشینند.
4. آب‌ریزگاه
آب‌ریزگاه ارتباط غیر مستقیم با سربینه و گرمخانه دارد.اما از قسمت میاندر یک راه به آب‌ریزگاه می رسد که این فضا را از فضای دیگر گرمابه جدا می کند.از انجایی که میاندر به عنوان فضای ارتباطی محسوب می شود یک آب‌ریزگاه در کنار ان ساخته می شود تا پاکی بین حریم رعایت شود.
5. گرمخانه
خانه‌ی سوم گرمخانه نام دارد که مزاج گرم و تر دارد و معادل با فصل بهار است.اغلب محل اصلی گرمابه هشت گوش یا چهار ضلعی با دیوارهای ضخیم بودند و کف آن را قیراندود می کردند. گرمخانه سقف مرتفع‌تر از سایر قسمت ها داشت. طاق اصلی که جام‌خانه نامیده می شد که در واقع چراغ و سیستم روشنایی انجا بود. در گرمخانه، خزینه‌ی آب گرم و مخزن آب سرد تعبیه شده بود. در طراحی گرم خانه یک صفحه‌ای 110 سانتی‌متر فلزی به قطر 60 سانتی‌متر قرار داشت که حد فاصل بین آب و آتش زیر خزینه بود به این شکل حمام همیشه دارای آب گرم و سرد بود.
6. خزینه
خزینه به محلی گفته می شد که فرد بعد از شستشو در این قسمت آب کشیدن را انجام می داد و از طرف دیگر آب گرم حمام را هم تامین می‌کرد. در کف خزینه محلی برای قرار دادن تیان قرار داده شده بود تا با روشن کردن آتش گرما را به آب منتقل کند .در دیوار خزینه یک دیوار نسبتا بزرگ وجود دارد که راهی برای اتصال به گرم خانه است. چندین پله در دو طرف این دیوار قرار داده شده تا مردم برای بالا و پایین رفتن از ان استفاده کنند.آب از انبار سرد به خزینه منتقل شده که بعد از گرم شدن به حوض آب‌های وسط گرمخانه می رفتند.
حتما بخوانید: جاهای ديدنی اصفهان
7. انبار آب
انبار آب سرد یا چال حوض به فضایی گفته می شود که آب از چاه یا قنات کشیده و در آن ذخیره می شد. طراحی این فضا به گونه ای بوده است که هم بتوان آب را به خزینه هدایت کند و هم دسترسی به پشت بام و محل چاه‌ها هم باشد. در فاصله بین گرمخانه و منبع آب سرد یک طاقچه به سمت گرمخانه قرار داده شده بود که لوله‌ای آب آن را مستقیما به طرف حوض‌های گرمخانه هدایت کنند.
8. تون خانه
تون در گرمابه به زیرزمینی دخمه مانند کنار خزینه‌ی آب گرم گفته میشد.در این محل شخصی، تون کوره‌ی حمام را کنترل می‌کرد. در حقیقت فرد پای کوره می نشست و با استفاده از و پارو و مشت مواد را درون آتش کوره میریخت و هر چند دقیقه یک بار آنها را زیر و رو می کرد تا با شعله ور شدن آب خزینه گرم تر شود.
تاریخچه گرمابه های سنتی
تاریخچه ساخت اولین حماما‌ها در ایران، به 3000 سال پیش بازمیگردد و براساس روایات تاریخی نخستین حمام در زمان جمشید پادشاه پیشدادی ایران بنا شده است.به عقیده باستان شناسان از دوران هخامنشی در تمام شهرهای ایران ساخت حمام رواج داشته است زیرا براساس اصول دین زرتشت برای شرکت در مراسم های مذهبی باید غسل انجام می شد.از این رو در اکثر شهرهای ایران حمام هایی در کنار مساجد و یا بازارها و در مرکز شهر تاسیس شدند.با گسترش دین اسلام هم ضرورت غسل کردن در ایران ادامه داشت به همین دلیل برای شاهان و مردم گرمابه های عمومی احداث شد.در دوره صفویه در شهر اصفهان تنها 272 حمام عمومی در این شهر ایجاد شد.
آداب و رسوم حمام و گرمابه قدیمی
آداب سلام کردن
از جمله آداب و رسوم حمام و گرمابه های قدیمی آداب سلام کردن بود.به این صورت که هر فردی در زمان ورود به حمام ، به افرادی که شست و شو می کردند سلام می کرد.
تعارف آب حمام به آشنا و بیگانه
بعد از سلام کردن، در پله اول خزینه دو دست را زیر آب می برده و مقداری از آب خزینه بر می داشت و از ان آب به افراد آشنا و بیگانه در حمام تعارف می کرد، البته اظهار محبت نسبت به افراد بیگانه بیشتر بوده زیرا در گذشته اعتقاد بر این بود که دوست و آشنا به تعارف نیازی ندارند.
اظهار ادب و احترام با مشت و مال
درصورتی که فرد تازه وارد در صحن حمام با آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود رو به رو می شد بازهم برای عرض ادب و احترام به سمت او می رفت و او را مشت و مال می داد یا با گرفتن لیف صابون پشتش را لیف می زد.
احترام به بزرگترها در حمام
در گذشته احترام به بزرگ ترها در همه زمینه ها رعایت می شد.به همین دلیل در زمان وارد شدن به حمام هم باید احترام به بزرگ ترها حفظ می شد.اگر فردی وارد حمام میشد و بزرگترها را در حال کیسه کشی و صابون زدن در صحن حمام مشاهده می کرد،باید برای اظهار ادب و تواضع به بزرگترها، یک سطل یا طاس بزرگ آب گرم از خزینه حمام بر میداشت و روی سر آنها می ریخت.فرد تازه وارد باید تقدم و تأخر را رعایت می کرد و این کار را به تعداد بزرگترهای حاضر در حمام انجام می داد.حتی اگر در مرحله شستشو هم نبودند فرد تازه وارد برای نشان دادن احترام باید یک کاسه آب گرم را روی سر آنها می ریخت.
اظهار ادب و احترام با مشت و مال
درصورتی که فرد تازه وارد در صحن حمام با آشنایان و بستگان نزدیک و بزرگتر از خود رو به رو می شد بازهم برای عرض ادب و احترام به سمت او می رفت و او را مشت و مال می داد یا با گرفتن لیف صابون پشتش را لیف می زد.
سخن پایانی:
ساخت حمام در ایران قدمت طولانی دارد و از زمان پادشهان هخامنشی و حتی بعد از گسترش اسلام با معماری های اصی ایرانی ساخته شدند.حمام یا همین گرمابه های سنتی ایران علاوه بر استحمام مکانی برای گفتگو، دورهمی های خانوادگی و دوستانه و قلیان کشیدن هم بوده اند.
مقالات مرتبط:
خواص حمام و نشستن در جوش شیرین برای پوست، عفونت، بواسیر و خطرات
آداب، رسوم و غذاهای چهارشنبه سوری