اعتکاف چیست؛ اعمال، زمان، احکام، نحوه انجام و فضیلت ایام البیض

اعتکاف در معنی لغوی به گوشه نشینی و عزلت و در اصطلاح، بریدن از خلق و نزدیک شدن به حق اشاره دارد.عملی که در محلی مانند مسجد برگزار می شود و مومنان با روزه گرفتن و خواندن دعا و نماز با پرودگار خود راز و نیاز می کنند. با این حال اعتکاف دارای آداب و اعمال خاصی است و ما در این مطلب سلام دنیا قصد داریم تا درباره اعتکاف چیست؛ اعمال، زمان، احکام، نحوه انجام و فضیلت ایام البیض صحبت کنیم.

اعتکاف چیست

منظور از اعتکاف،اقامت کردن برای حداقل سه روز در مسجد به قصد عبادت با مراعات شرایط لازم می باشد.در شرع اسلام،اعتکاف اقامت در مکانی مقدس با هدف تقرب جستن به خداوند متعال تعریف شده است.البته اعتکاف مخصوص دین اسلام نیست و در دین های دیگر نیز وجود دارد.اعتکاف به وقت خاصی نیز محدود نیست اما بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان، و ایام البیض ماه رجب در نظر گرفته شده است.

حتما بخوانید: بهترین اعمال و نماز دهه اول ذی الحجه

احکام اعتکاف

1. زمان اعتکاف

همانطور که در قسمت بالا گفته شد زمان خاصی برای اعتکاف مشخص نشده است با این وجود بهترین زمان برای اعتکاف ماه رمضان، به‌ویژه دهه سوم و امروزه در ایران مراسم اعتکاف در ایام البیض (روزهای 13، 14 و 15) ماه رجب رواج دارد.

2. مدت اعتکاف

از نظر فقهای شیعه مدت اعتکاف حداقل سه روز عنوان شده است و بعد از اتمام روز دوم، اعتکاف روز سوم واجب می‌شود. زمان اعتکاف، از آغاز طلوع فجر روز اول تا غروب روز سوم می باشد.

3. مکان اعتکاف

در برخی روایات، اعتکاف فقط مخصوص مسجدالحرام، مسجدالنبی، مسجد کوفه و مسجد بصره دانسته شده است، اما بنابر نظر فقها اعتکاف در مسجد جامع یا مسجدی که امامی عادل در آن نماز جمعه یا جماعت خوانده باشد،نیز مجاز دانسته شده است.

4. شرط روزه بودن

براساس نظر فقه شیعه، یکی از ارکان اعتکاف روزه است؛بنابراین اگر کسی نتواند در ایام اعتکاف روزه بگیرد؛ مانند، مسافر، بیمار و حایض باشد، اعتکافش درست نیست. در اعتکاف نیت روزهٔ قضا یا نذری جایز شمرده شده است.

5. خارج‌ نشدن از مسجد

معتکف جز موارد ضروری مانند تهیه خوراک لازم و قضای حاجت، یا امور دارای مصلحت؛ همچون اقامه نماز جمعه، تشییع جنازه، اقامه شهادت و عیادت بیمار نباید از مسجد خارج شود،البته در این شرایط هم باید تا حد امکان به ضرورت اکتفا کند و در جایی ننشیند و تا حدی که ممکن است نباید در سایه راه برود.

6. محرمات

بنابر نظر فقیهان،اعمالی مانند استفاده و بوییدن عطر، مشاجره و جدال درباره امور دنیوی، خریدوفروش (مگر برای ضرورت)، خودارضایی و مباشرت جنسی (حتی در حد بوسیدن) حرام است و موجب باطل شدت اعتکاف می شود.همچنین هر کاری که روزه را باطل می‌کند، باعث باطل شدن اعتکاف نیز می شود.

نحوه اعتکاف

• اعتکاف حداقل 3 روز است.
• اعتکاف در مساجد چهارگانه یا در مسجد جامع باشد.
• اعتکاف باید به قصد قربت انجام شود.
•  معتکف در ایام اعتکاف روزه باشد.
• معتکف محرّمات اعتکاف را ترک نماید.

اعمال اعتکاف

1. روزه گرفتن

همانطور که در قسمت بالا نیز تاکید شد معتکف باید روزه بگیرد؛البته لازم نیست که روزه، مخصوص به اعتکاف باشد در واقع روزه قضا یا نذری در ایام اعتکاف جایز است.بنابر گفته امام صادق (علیه السّلام):"روزه فقط پرهیز از خوردنی و آشامیدنی نیست. شرط روزه کامل، سکوت باطن و درون است."

2. نمازهای اعتکاف

نماز یکی دیگر از اعمال اعتکاف است. حضرت علی (علیه السّلام) در این باره می فرماید:"یلزَمُ المُعتَکَفَ المَسجِدَ وَ یلزَمُ ذکرَ اللهِ وَ التَلاوَةِ وَ الصّلاةِ ..." بر معتکف لازم است در مسجد بماند و به ذکر خداوند و تلاوت کتاب و نماز مشغول گردد.

3. نماز جماعت:

یکی از بهترین عبادات برای معتکف اقامه نماز جماعت در اوقات پنجگانه در نظر گرفته شده است.

4. نماز شب:

نماز شب از برجسته ترین عبادات در اسلام محسوب می شود و خداوند کسانی که در شب به راز و نیاز با او می پردازند را مورد لطف و عنایت خود قرار داده است.خداوند در قرآن از افرادی که نماز شب می خوانند تمجید کرده است:"وَ الذّینَ یبیتُونَ لِرَبّهِم سُجّداً وَ قِیاماً (فرقان:164) آنان که در دل شب در حال سجده و قیام می باشند."

5. نوافل یومیه (نمازهای مستحبی روزانه):

امام کاظم (علیه السّلام) فرمودند:"صلاةُ النَوافِلِ قُربانُ کلّ مؤمنٍ"و انسان معتکف در سایه دوری از کارهای روزمره، فرصتی پیدا می کند تا زلال جان را در دریای رحمت الهی شستشو داده و از فیوض آن بهره مند گردد.

6. نوافل مخصوص:

همانطور که گفته شد بهترین زمان اعتکاف ماه رمضان و ماه رجب است. فرد معتکف در این روزها نمازهای مستحب می خواند و اعمال شب نیمه ماه رجب و شبهای قدر را انجام می دهد.

حتما بخوانید: ایام تشریق چیست؛ حکم تکبیرات تشریق و اعمال 11 تا 13 ذی الحجه

ادعیه ایام اعتکاف

1. ادعیه مخصوص ایام البیض:

دعای اُمِ داوود دعای مخصوص ایام البیض است.برای خواندن این دعا دو شرط وجود دارد. در هنگام خواندن این دعا دعاکننده باید روزه داشته باشد و دعا را بعد از نماز عصر و خواندن سوره هایی مخصوص از قرآن و در مکانی خلوت قرائت کند.

2. زیارت امام حسین:

خواندن زیارت امام حسین ع یکی دیگر از دعاهای مهم این ایام در نیمه ماه رجب است.در این زمان دو زیارت یکی به زیارت امام حسین در شب پانزدهم و زیارت غفیله خوانده می شود.

3. ادعیه ماه رمضان:

معتکف در زمان اعتکاف در ماه مبارک رمضان باید دعاهای مربوط به این ماه را بخواند.

4. قرائت قرآن کریم:

قرائت قرآن کریم یکی از اعمال اعتکاف، می باشد.

5. توبه و استغفار

اعتکاف فرصت مناسبی برای توبه و استغفار در نظر گرفته شده است.خداوند در قرآن فرمودند:"یا اَیهّا الذّینَ آمَنُوا تُوبوُا اِلَی اللهِ توبَةً نَصوحاً؛ ای کسانی که ایمان آورده اید به سوی خدا توبه کنید، توبه ایی که بعد از آن به گناه باز نگردید (تحریم8)." "غافِرُ الذَنبِ وَ قابِلُ التَوبِ شَدیدُ العِقاب. (مؤمن:3) خداوند بخشاینده گناه و پذیرنده توبه و کیفر دهنده ای سخت است."

فضیلت اعتکاف در روایات

• امام رضا (علیه السلام) فرمودند: اعتکافُ لَیلَه فی شَهر رَمضانَ یَعدلُ حَجَّهً وَ اعتکافُ لیلهٍ فی مَسجِد رَسُولِ اللهِ (صلی الله علیه و آله) وَ عِندَ قَبرِهِ یَعدلُ حُجَّهً وَ عُمرَهً؛ یک شب اعتکاف در ماه رمضان معادل یک حج است و یک شب اعتکاف در مسجد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) و در نزد قبر آن حضرت معادل یک حج و عمره می باشد. (بحارالانوار، ج 98، ص 151)
• امام صادق علیه السّلام فرمودند: عَلَی العَاقِلِ... أن یکونَ لَهُ ساعاتٌ: ساعَهٌ یناجِی فیها رَبَّهُ عزّ و جلّ وَ ساعَهٌ یحاسِبُ نَفسَهُ وَ ساعَهٌ یتَفَکَّرُ فیما صَنَعَ الله عَزَّ وجلَّ الیه و ساعَهٌ یخلُو فیها بِحَظِّ نَفسِهِ مِنَ الحَلال؛ بر انسان دانا و عاقل لازم است (در زندگی) چند برنامه داشته باشد: 1- برنامه ای برای مناجات با خدا 2- برنامه ای برای محاسبه نفس 3- برنامه ای برای تفکر در آفریده های خدا 4- و برنامه ای برای تفریح و بهره مندی از امور حلال. (الخصال/ ج 2/ ص 525)
• پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمودند: أفضَلُ النّاس مَن عَشِقَ العِبادَهَ فَعانَقَهَا وَ أحَبَّهَا بِقَلبِهِ وَ بَاشَرَها بِجَسَدِهِ و تَفَرَّغ لها...؛ با فضیلت ترین مردم کسی است که عاشق عبادت باشد و عبادت را در آغوش کشد و از جان آن را دوست بدارد و اعضاء و جوارح خود را با عبادت آشنا سازد و زمان فراغتی را برای عبادت قرار دهد.(وسائل الشیعه/ ج 1/ ص 83)
• امام سجاد (ع) می فرماید :من اعتکف عشرا فی رمضان کان کحجتین و عمرتین. هرکس در ماه رمضان ده روز معتکف شود ارزش آن معادل دو حج و عمره می باشد.
• امام علی (ع) فرمودند: نشستن در مسجد برای من از نشستن در بهشت بهتر است چون نشستن در مسجد رضایت خداوند را به همراه دارد.

حتما بخوانید: اعمال شب و روز سیزدهم رجب + نماز ایام البیض و دعای ام داوود

زمان اعتکاف

با توجه به توضیحاتی که در قسمت بالا ارائه شد اعتکاف محدود به زمان و وقت ‏خاصی نیست،تنها شرط لازم اعتکاف روزه گرفتن است، بنابراین باید در زمانی اعتکاف شود که شرعا بتوان روزه گرفت. پس هر گاه روزه گرفتن صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است، ولی بهترین زمان برای اعتکاف دهه آخر ماه مبارک رمضان، و ایام البیض ماه رجب در نظر گرفته شده است زیرا این ایام از فضیلت بسیار زیادی برخوردار هستند.

سخن پایانی:

اعتکاف که به قصد نزدیکی به قرب الهی در یک مکان مقدس مانند مسجد انجام می شود اثار و برکات زیادی برای فرد معتکف بهمراه دارد؛مومنان در عمل اعتکاف چند روز از امور دنیوی فاصله می گیرند تا روح خود را در چشمه زلال عبادت شستشو دهند و با توبه از اعمال بد و ناروای خود دوری کنند.

مطالب مرتبط:

فضیلت و اعمال ماه رجب برای گرفتن حاجت

فضیلت و خواص سوره ضحی برای حاجت، محبت، ازدواج و بازگشت معشوق