دیابت شیرین یا مرض قند (به انگلیسی: Diabetes)، سندرمی است که وجه مشخصه آن بالا بودن گلوکز (قند خون به دلیل کمبود انسولین یا پائین بودن کارایی انسولین تولیدی در بدن فرد است. انسولین هورمونی است که در بدن ما توسط غده ای به نام لوزالمعده (پانکراس) ترشح می شود.
علائم بیماری دیابت
- تشنگی مفرط
- ادرارهای مکرر
- گرسنگی شدید
- کاهش بی دلیل وزن
- کاهش قوت بینایی
- عفونت های مکرر
علت ابتلا به بیماری دیابت (مرض قند) چیست و چند نوع از این بیماری وجود دارد؟
دیابت به 2 نوع عمده تقسیم می شود:
- دیابت وابسته به انسولین
- دیابت غیر وابسته به انسولین.
1. دیابت وابسته به انسولین
دیابت وابسته به انسولین را دیابت جوانی هم می نامند، معمولا افراد جوان تری را گرفتار می کند که لوزالمعده شان انسولین کمی ترشح می کند، یا اصلا انسولین ترشح نمی کند و این افراد برای کنترل قند (گلوکز) خونشان باید هر روز یک یا چند بار انسولین تزریق کنند.
2. دیابت غیر وابسته به انسولین
دیابت غیر وابسته به انسولین را دیابت سنین بلوغ هم می نامند، نوع شایع تر دیابت است که معمولا در میان سالی آغاز می شود و در آن لوزالمعده بیمار به مقدار طبیعی انسولین ترشح می کند ولی این انسولین ناکارآمد است و عکس العمل گلوکز خون به انسولین زیر حد طبیعی است. باید گفت که این نوع دیابت ارتباط نزدیکی با چاقی دارد.
رژیم های غذایی سرشار از چربی چه تاثیری بر دیابت دارد؟
همچنین، مشخص شده که رژیم های غذایی سرشار از چربی احتمال ابتلاء به دیابت را افزایش می دهند. احتمال بروز دیابت در افراد چاقی که در خانواده شان سابقه ابتلاء به دیابت وجود دارد (در سال های آتی زندگی شان) بیش از 50 درصد است.
خطر ابتلاء به دیابت در زنان بستگی به این دارد که آنها در قسمت بالا تنه اضافه وزن داشته باشند، یا در پائین تنه. در زنانی که در قسمت گردن، شانه ها و ناحیه شکم اضافه وزن دارند، خطر ابتلاء به دیابت بالاتر است. در مقابل، زنانی که در قسمت ران ها و باسن چاق هستند در مقابل دیابت نسبتا ایمن ترند.
دیابت غیر وابسته به انسولین و رابطه آن با چاقی و اضافه وزن
در مطالعه ای که بر روی 3000 فرد مشخصا چاق که در تحمل گلوکز، ناتوانی شدیدی از خود نشان می دادند (یعنی افرادی که سطح قند خونشان بالا بود ولی هنوز دیابتی نشده بودند) صورت گرفت، مشاهده شد که پیروی از یک رژیم غذایی کم چرب، همراه با میزان متوسطی از ورزش و فعالیت بدنی، خطر ابتلاء به دیابت غیر وابسته به انسولین را به میزان قابل توجهی کاهش می دهد. مشخص شده که برنامه رژیم غذایی - ورزشی، خطر ابتلاء به دیابت را به ویژه در بین افراد 60 ساله حدود 58 درصد کاهش می دهد. متوسط سن افراد شرکت کنند مطالعه 51 سال بود و این افراد بین 25 تا 85 سال سن داشتند. این افراد تحت یک رژیم غذایی کم چربی قرار گرفتند و از آنها خواسته شد که به فعالیت های بدنی متوسطی نظیر یک پیاده روی 30 دقیقه ای بپردازند.
هدف این رژیم غذایی کاهش میزان چربی دریافتی افراد بود، به نحوی که کمتر از 25 درصد کالری دریافتی آنها از چربی ها باشد. این تغییر شیوه زندگی نه تنها خطر ابتلاء به دیابت را در این افراد کاهش داد، بلکه باعث شد که وزن آنها 5 تا 7 درصد کم شود. دانشمندان بر این باورند که کاهش وزن می تواند از طریق کمک به سلول های ماهیچه ای برای مصرف مؤثرتر قند خون، موجب کاهش خطر ابتلاء به دیابت شود.
آیا پیروی از رژیم غذایی صحیح، از ابتلا به دیابت جلوگیری می کند؟
پیروی از رژیم غذایی صحیح مانع ابتلا به دیابت در آینده می شود. در یک مطالعه شناخته شده، بیش از 42 هزار مرد 45 تا 75 ساله به مدت 12 سال تحت نظر قرار گرفتند تا معلوم شود که کدام یک از آنها به دیابت مبتلا می شوند. در این مدت، بیش از 1300 نفر به دیابت مبتلا شدند، ولی بررسی ها نشان داد که اکثر آنها کسانی بودند که از یک رژیم غذایی "غربی" تبعیت می کردند، که در آن مقدار زیادی گوشت قرمز، فرآورده های گوشتی، سیب زمینی سرخ کرده، لبنیات پرچرب، غلات تصفیه شده و حبوبات و شیرینی جات و دسر مصرف می شد.
مردانی که رژیم غذایی آنها بیشتر از سبزیجات، میوه جات، ماهی ها، ماکیان و غلات کامل بود، کمتر در معرض خطر ابتلاء به دیابت بودند. در مردانی که رژیم غذایی شان عمدتأ غربی بود و در عین حال ورزش می کردند، یا اضافه وزن داشتند، خطر ابتلاء به دیابت از آن هم بالاتر بود.
ابتدا تصور می شد که بالا بودن شیوع چاقی در بین این افراد یکی از علل اصلی مشکل است، ولی این مطالعه نشان داد که این مسئله فقط می تواند یکی از عوامل تأثیرگذار باشد و نه یک عامل تعیین کننده. حتی مردانی که اضافه وزن نداشتند، ولی از رژیم غذایی غربی تبعیت می کردند، تا حد زیادی در معرض خطر ابتلاء به دیابت بودند.
درمان دیابت با کمک رژیم غذایی
به نظر می رسد که رژیم غذایی یکی از عناصر اساسی در درمان دیابت است، زیرا بخش بزرگی از بیماران مبتلا به دیابت غیر وابسته به انسولین، چاق هستند. مهم ترین معیار تغذیه ای برای افراد دیابتی چاق، محدود کردن کالری دریافتی آنها برای کاهش وزن بدنشان تا حد طبیعی متناسب با قد و جنسیت آنهاست.
میزان کالری مورد نیاز یک فرد مسن چاق و دیابتی بین 1000 تا 1600 کیلوکالری در روز است. این کاهش وزن باید تدریجی باشد و معمولا نباید از 2 کیلوگرم در ماه که معادل کاهش 500 کیلوکالری دریافتی روزانه است (یعنی مصرف 500 کیلوکالری کمتر از حد مورد نیاز بدن) تجاوز کند. رسیدن به وزن مطلوب تقریبا همواره با کنترل بهتر سطح قند خون توأم است. گاهی اوقات، با کنترل وزن از طریق اعمال محدودیت های تغذیه ای، می توان بدون کمک هر گونه قرص و انسولین دیابت را کنترل کرد. فعالیت ورزشی منظم در کنترل وزن مؤثر می باشد. یک بیمار دیابتی مسن با وزن طبیعی، به طور ایده آل باید روزانه 1400 تا 1800 کیلوکالری انرژی مصرف کند.
بهترین نوع رژیم غذایی مناسب برای افراد جوان دیابتی در حال رشد
در مورد افراد جوان دیابتی فعال، سوء تغذیه مسئله نامطلوبی است زیرا می تواند بر الگوی رشد فرد تاثیر بگذارد. کالری مورد نیاز این افراد بین 1800 تا 3000 کیلوکالری در روز است. البته باید دقت شود که تغذیه این افراد به گونه ای باشد که آنها اضافه وزن پیدا نکنند.
باید از مصرف مقادیر زیاد کربوهیدرات ها و نشاسته - به ویژه کربوهیدرات های تصفیه شده و بخصوص قند - به طور یکجا پرهیز شود. به عنوان مثال، یک کاسه شیر برنج، یک نان شیرینی یا یک عدد سیب زمینی پخته بزرگ در یک وعده، به عنوان یک منبع متمرکز کربوهیدرات تلقی می شود. باید مقدار این گونه خوراکی ها در هر وعده غذایی را کاهش داد، نه به این دلیل که آنها برای افراد دیابتی مضرند (چون نیستند)، بلکه بدین جهت که آنها کالری دریافتی کل شخص را افزایش می دهند.
کنترل وزن در افراد دیابتی باید به چه صورت باشد؟
یک فرد دیابتی باید وزن خود را از طریق کنترل کالری دریافتی اش کنترل کند. بهترین راه برای کم کردن کالری دریافتی کاهش مصرف مواد قندی و چربی هاست، (شیرینی جات و نوشابه های گازدار از منابع پر کالری هستند و غذاهای سرخ کردنی، گردو، فندق، پسته و میوه های خشک شده، ترشیجات غرق در روغن از منابع سرشار از کالری می باشند).
سطح کلسترول خون چه رابطه ای با دیابت دارد؟
معمولا سطح کلسترول در افراد دیابتی (بعد از سن 40 سالگی) در مقایسه با افراد سالم هم سن و سالشان بالاتر است. به دلیل بالا بودن سطح کلسترول، میزان شیوع «بیماری کرونری قلب» نیز در بین افراد دیابتی بیشتر است؛ بنابراین لازم است که آنها از مصرف چربی های اشباع شده پرهیز کنند.
با محدود کردن مصرف تخم مرغ (به ویژه زرده آن) به حداکثر 3 عدد در هفته و تا سر حد امکان، جایگزین کردن شیر کم چرب و پنیر کاتیج به جای شیر پر چرب (شیر کامل) و پنیر فرآوری شده؛ گوشت ماهی و مرغ (گوشت سفید) به جای گوشت گوسفند و دیگر گوشت های قرمز؛ و مصرف روغن های غیر اشباع چند پیوندی نظیر روغن کنجد، روغن زیتون، روغن خردل، روغن بادام زمینی و امثال آن ها به جای کره، خامه، کرہ گیاهی و حیوانی، می توان سهم چربی ها را در برنامه غذایی کاهش داد.
چرا مصرف غذاهای سر شار از فیبر برای دیابت مفید است؟
محتوای فیبر در غذای مصرفی را باید تا سرحد امکان افزایش داد چون فیبرها میزان جذب گلوکز و کلسترول از غذاها را کاهش می دهند. باید در رژیم غذایی افراد دیابتی به جای آرد تصفیه شده و حبوبات شسته شده ترجیحا از آرد سبوس دار غلات و از حبوبات کامل استفاده شود. تا جایی که ممکن است باید میوه جات را با پوست مصرف کرد. احتمال داشتن کبد چرب در افراد دیابتی بالاست. حتی کوچکترین علامت دال بر اختلال در عملکرد کبد یک هشدار اکید برای پرهیز از مصرف الکل است.
به طور کلی، به بیماران دیابتی توصیه می شود که ضمن پیروی از یک رژیم غذایی طبیعی متعادل و پر فیبر، کنترل وزن (از طریق کنترل کالری های دریافتی)، ورزش و میانه روی کامل در استفاده از نوشابه های الکلی، همراه با مصرف دارو (در صورت نیاز) را در دستور کار خود قرار دهند.