همانطور که برای اکثر مسائل از دیدگاه طب سنتی اسلامی آداب و مقرراتی وجود دارد. برای مسائلی مانند خوردن، نوشیدن و... آدابی وجود دارد که در این مقاله به آنها پرداخته ایم.
آداب خوردن و نوشیدن از دیدگاه طب سنتی اسلامی
الف: آداب و رسوم غذا خوردن از نظر طب سنتی اسلامی
خوردن غذا در حال جنابت مکروه است، زیرا باعث فقر و برص است و با شستن دو دست و مضمضه با آب کراهت کمتر می شود و بهتر از آن، وضو گرفتن است. رد سائل بعد از حاضر شدن غذا مکروه است. سزاوار است کسی را که بوی طعام بودار را می شنود، از آن غذا به او داده شود. درآوردن کفش هنگام غذا خوردن سنت است: «هنگام غذا خوردن کفش هایتان را در بیاورید، زیرا آن سنت زیبایی است و باعث راحتی پاها می شود».
مستحب است غذا را با نمک یا سرکه شروع کند و به یکی از آنها ختم کند و یا با نمک شروع کند و به سرکه ختم کند؛ زیرا هر کس طعامش را با نمک شروع کند، از 72 نوع بلا که از آن جمله: دیوانگی، جذام، برص، درد گلو، دندان و درد شکم است، ایمن باشد و ذهنش را محکم کند و عقلش را زیاد نماید و اگر چنانچه فوائد نمک را می دانستند، آن را بر پادزهر مجرب " مقدم می داشتند و هر کس بر اول لقمه نمک پاشیده و بخورد، غنا به سوی او رو آورد. در حال اختیار مستحب است با دست راست بخورد.
مستحب است لقمه را کوچک بردارد و زیاد بجود و به روی مردم کمتر نگاه کند و تا گرسنه نشده، غذا نخورد. خوردن در حال سیری مکروه است. زیرا باعث برص" و حماقت و بلاهت می شود و حضرت امیرمؤمنان (ع) به امام حسن (ع) فرمودند: اگر چهار کار را انجام دهی، از طبیب بی نیاز می شوی: تا گرسنه نشدی، بر سر سفره منشین و در حالی که اشتها داری، از سفره برخیز و بسیار طعام را بجو و هرگاه اراده خواب گردی، به تخلی گاه برو که اگر بول یا غائطی داشته باشی، تخلی کنی.
- مستحب است نشستن بر سر سفره را طول دهد، زیرا جزء عمر حساب نمی شود و حمد و شکر در اثنای طعام و بلند نمودن صدا به آن و خورنده غذا را به عجله وا ندارد ولو بنده باشد و همچنین خورنده را به کلامی مشغول نکند که مانع از خوردن او باشد.
- مکروه است از وسط تربت خوردن و به جلوی دیگری دست دراز کردن، بلکه از اطراف غذای خودش بخورد. مکروه است مقداری از میوه را خوردن و باقی را دور انداختن، بلکه یا همه آن را بخورد یا باقی را به محتاجی بدهد.
- مکروه است در حال خوردن دستمال بر روی رخت های دو رانو پهن کند و لقمه و آب و حلوا به مؤمن تعارف نمودن مستحب است و حضرت ختمی مرتبت (ع) در وقت خوردن طعام، لقمه ای به کسی که در جلوی او بودند، مرحمت می فرمودند و در خوردن آب به کسی که در راست او بودند، لطف می فرمودند و حضرت صادق (ع) فرمود: هر کس به مؤمنی لقمه حلوایی تعارف نماید، حضرت حق جل شانه- تلخی روز قیامت را از او بردارد.
- مکروه است خوردن طعام بسیار گرم، زیرا برکت را می برد و شیطان را در آن سهمی است. پس بگذارد تا قدری شدت گرمی آن برود. بلکه مستحب است قبل از آن که کاملا سرد شود خورده شود، زیرا برکت در طعام نیم گرم است.
- فوت کردن در طعام و شراب برای سرد کردن در غير حال ضرورت و عجله مکروه است، خصوصا هنگامی که کسی حاضر باشد و باعث شود میل او به غذا از بین برود.
- مستحب است بعد از غذا خوردن برای صاحب آن دعا کند. مستحب است تری دست را که از شستن بعد از طعام حاصل می شود، با پارچه ای خشک کنند.
- مستحب است قبل از شستن دست، انگشتان را در دهان گذارد و بلیسد، زیرا موجب برکت است و هم چنین لیسیدن ظرف طعام، زیرا هر کس ظرف طعام را بلیسد، پس گویا به اندازه آن غذا صدقه داده است."
- اگر طعام در وقت نماز حاضر شد. پس اگر خوردن آن وقت فضيلت را فوت نکند و کسالت مانع از توجه به معبود نشود، خوردن را مقدم نماید، والا نماز را مقدم دارد. مکروه است هنگام آروغ زدن، و هم چنین در وقت تلف کردن آب دهان و سینه، دهان را سوی آسمان بلند کند.
- مکروه است جدا کردن ظرفی برای غلام و کنیز حتی وارد شده که هر کسی برای آن ها ظرفی جدا کند، ملعون خواهد بود، البته جدا کردن طعام ایشان در وقتی که کسی باشد که خوردن با آنها تزد او باعث نقص و عیب باشد، ضرر ندارد.
- مکروه است تنها طعام خوردن و نهی شده از خوردن با مادر در یک ظرف، به خاطر این که ممکن است انسان چیزی بردارد که میل مادر برخوردن آن بوده، پس باعث عاق شود.
ب: آداب و رسوم نوشیدن آب از نظر طب سنتی اسلامی
فایده آب برای سلامتی
آب قابلیت غذایی برای بدن ندارد، یعنی هیچ عضوی با آن ساخته نمی شود و خون تولید نمی کند، بلکه بدرقه کننده غذاست و باعث می شود غذا به رگ های تنگ و اعضای دور دست برسد. اگر آب نباشد، غذا در هنگام پختن سوخته می شود. مثلا اگر برنج را در دیگی بدون آب بپزند، می سوزد. آب در بدن انسان برای جلوگیری از سوخته شدن غذاست. آشامیدن آب برای مرطوب نگه داشتن بدن، خنک کردن حرارت غریزی و قلب و طراوت و صفای رنگ و نرمی پوست و تسکین تشنگی و گرمی معده و روده و کبد ضروری است.
مقدار خوردن آب
طبیعت بدن بهترین راهنما برای نیازهای بدن است. انسان صفراوی به طور طبیعی تشنگی اش بالاست و در روز ممکن است بیشتر از هشت لیوان هم بخورد، در حالی که فرد بلغمی به دلیل سردی مزاجش، ممکن است کمتر از دو لیوان بخورد؛ بنابراین تجویز 8-7 لیوان برای همه افراد، باطل و بی مبناست و خوردن این اندازه آب برای کسی که سرد مزاج است و بدنش طالب آبی نیست، مضر است و او را بدحال می کند؛ طبیعت بدن نیاز خود به آب را بهتر می فهمد و نیازی به تحمیل آب بیشتر به آن نیست.
بهترین آب
بهترین آب ها آیی است که در لطافت، سبکی، صفا، شیرینی و گوارایی بر دیگر آب ها برتری داشته باشد و سریع از معده خارج شود؛ از دیگر نشانه های آب خوب آن است که زودتر قبول سردی و گرمی کند و غذا در آن زودتر پخته شود و نوشنده آن احساس سنگینی نکند. بهترین آب که دارای ویژگی های بالاست. آب باران بهاری است که خواص زیادی دارد. بعد از آب باران، آب نهرهای جاری است در صورتی که منبع آن دور و در جایی بلند باشد و خاک آنها طیب و پاک و سنگریزه باشد و یا پر سنگ بگذرد و باد شمال و صبا (باد شرق) بر آن بوزد و منبع آن مغرب و جنوب و مجرای آن به سمت مشرق و شمال باشد.
آب های ورود نیل، اروند، دجله و فرات، زاینده رود، و چشمه رکن آباد شیراز، این اوصاف را دارا هستند. بعد از این ها، آب چشمه است که ویژگی های بالا را داشته باشد و بالای آن مکشوف باشد و آفتاب بر آن بتابد و باد بر آن بورزد تا بخارها و دخان های موجود در آن به تحلیل رود. آب چاه و قنات مطلوب نیست، مگر این که چاه وسیع و عمیق و پر آب پاشد و از آن آب بسیار بکشند تا آب در آن محتبس نشود. بهترین آب قنات، قناتی است که سرچشمه آن بلند باشد و ویژگی های آب نهرها و چشمه ها را داشته باشد که ذکر گردید.
آب جوش
آب جوش بسیار گرم (به طوری که دهان را نسوزاند) از بین برنده بادهاست و جهت مالیخولیا، سردرد سرد، جوش های حلق، زخم های سینه و ریه، اغتسال معده و رفع تشنگی بلغمی و سوداوی (نوعی تشنگی کاذب که فرد هر چه آب می خورد، سیر نمی شود) و پاک کردن معده و تسکین درد و خارش بدن مفید است.
آب يخ و سرد
آب یخ و آب تگری و برف، برای افراد جوان گرم مزاج قوی البنیه که مزاج دموی و عضلات درشت دارند، مفید است و برای دیگر افراد بسیار مضر است. یکی از مضرترین موادی که در سبد غذایی ما در این نیم قرن اخیر به برکت یخچال ها و فریزرها آمده است. آب سرد و یخ و مواد شبیه آن مانند بستنی و... است.
آب بسیار سرد (مانند آب یخ و برف و یا آبی که در آن یخ انداخته باشند) بسیار مضر است؛ آب سرد و یخ عموما خاموش کننده حرارت غریزی و ضعیف کننده عصب هاست (سکته، فلج، آماس، لقوه و پارکینسون از سردی عصب است) و باعث سردرد سرد، گرفتگی عروق و سنگ کلیه و کیسه صفرا، ضعف مغز، سینه، معده، روده، بیماری های صعب العلاج كبدی، قولنج، ضعف میل جنسی و باعث سستی، استرخاء، رعشه (لرزش)، تحریک خلط گلو، نزلات (که ام الامراض است)، درد هنگام زایمان، سرفه، ورم لوزه ها و امثال این هاست، خصوصا زیاده روی در خوردن آن و بی وقت خوردن.
علامه حسن زاده در هزار و یک نکته می فرمایند: «شیخ بزرگوار ابن سینا در قانون فرماید: یخ را در آب حل نکنید و نخورید که به اعصاب و مزاج سخت آسیب می رساند و اگر در هنگام جوانی طبیعت بدن با او دفاع کند، بالاخره پس از بالارفتن سن، آن یخ کار خودش را می کند و دست بردار نیست؛ و چون بخواهید آب سرد بنوشید، آب را در کنار یخ سرد کنید».
درباره آب یخ و سرد گفته اند که جوان را پیر می کند و پیر را می کشد و اگر ضربه خود را در جوانی به تو نزند، در پیری حتما ضربه خود را به تو خواهد زد. علت این امر آن است که با خاموش کردن حرارت غریزی باعث کاهش عمر می شود. به همین علت نوشیدن آب بسیار سرد برای همه مضر و بسیار بد است. حتی برای گرم مزاجان بهترین آب، آب خنکی است که با یخ در تماس نباشد و خیلی سرد نشده باشد. آب سرد معتدل در صورتی که با تماس مستقیم یخ سرد نشده باشد، موافق ترین آب و بهترین آب برای افراد سالم است..
توصیه
کوزه در حافظه ما ایرانیان و اشعار شاعران جایگاه ویژه ای دارد. قدما اغلب برای نگهداری آب از کوزه استفاده می کردند، زیرا آب کوزه سرد نیست، بلکه خنک است و بهترین آب برای انسان آب خنک است. به غیر از کوزه بهترین راه برای سرد کردن آب آن است که آب را در ظرفی گذاشته و ظرف را روی یخ بگذارند و یا این که در یخچال آن را خنک کند. در هر صورت نباید یخ در تماس مستقیم با آب باشد و بسیار سرد نشود.
کوره های سفالی دارای تعداد زیادی منافذ ريزند. اندکی از آبی که درون یک کوزه سفالی ریخته می شود، به این منافذ نفوذ می کند و تبخیر می شود. عمل تبخیر، آب موجود در کوزه را خنک می کند. اگر همین آب را داخل یک ظرف شیشه ای یا فلزی بریزیم، تبخیری صورت نمی گیرد؛ زیرا این ظروف هیچ منفذی ندارند. به همین جهت آب نیز خنک نمی شود.
متأسفانه مانند خیلی از چیزهای دیگر که همیشه پای سرمایه دار در میان است، در اثر تبلیغات، تصفیه کن های برقی، به خانه ها راه پیدا کرده اند و ضمن تحمیل هزینه فراوان و افزایش هزینه های برق، آب را به ماده ای شیمیایی تبدیل کرده اند. این در حالی است که تبلیغات این فروشنده ها در ضروری بودن تصفیه کن ها بارها از سوی مسئولین رد شده است. به جای آن می توان با خرید یک کوزه گلی، بدون مصرف برق، با لذت بردن از خنکی طبیعی و متعادل آب کوزه، خاطره آن را در حافظه تاریخی ما زنده کرد.
اوقات ممنوعه نوشیدن آب
1. آشامیدن آب وسط غذا ممنوع است؛ همچنین فورا بعد از آن؛ خصوصا افرادی که آروغ دارند و معده آنها ضعیف است و نفخ شکم دارند؛ زیرا غذا برای هضم نیاز به گرمی دارد و خوردن آب، خصوصا آب سرد باعث نقص هضم می شود. علاوه بر آب همه نوشیدنی های سرد مانند نوشابه و شربت ها همراه غذا هضم را ناقص می کند.
2. ناشتا آشامیدن آب خصوصا اگر سرد باشد؛ باعث خاموشی حرارت اصلی و غریزی بدن است؛ چون در آن هنگام معده خالی است و آب را سریعا جذب می کند و به کبد و قلب و مغز می رساند. چون به قلب رسد، باعث خاموش شدن حرارت غریزی قلب و مرگ ناگهانی است. چون به کبد رسد، باعث سردی آن و بیماری های سرد کبدی است و چون به مغز رسد، باعث اماس، سستی عصب، فلج، سکته و... است.
3. بعد از ورزش زیاد و خسته کننده نیز مضر است، چون اعضا پس از ورزش گرم هستند و آب را فورا از معده جذب می کنند و ضررهای ناشتا آشامیدن را دارد. مکرر مشاهده شده که افرادی پس از ورزش سنگین آب سرد خورده اند و فورا دچار ایست قلبی شده اند.
4. بعد از جماع نیز همین طور است. در جماع بدن گرم می شود.
5. بعد از حمام گرم، چون به سبب حمام اعضا باز و منبسط می گردند و آب را به سرعت قبول کرده و جذب می کنند و از این رو همانند ناشتا نوشیدن، باعث سردی بدن و خاموشی حرارت غریزی و کاهش عمر می شود
6. در بین خواب و بعد از آن نیز علاوه بر ضررهای بالا، اکثر امراض مغزی مانند رعشه، کودنی، فراموشی و استرخا (ام اس) را به دنبال دارد.
نکته: در همه این موارد اگر انسان ناچار به آشامیدن آب باشد، باید اولا، آب گرم بیاشامد و ثانيا، قبل از آشامیدن سعی کنند به مضمضه عطش را تسکین دهد. اگر نشد. با مکیدن و قطره قطره خوردن، اگر باز هم نشد، باید آب گرم را با چیزی ترکیب کند و سپس بخورد تا سريعا جذب بدن نشود.
7. آشامیدن آب پس از خوردن میوه ها بسیار مضر است است؛ خصوصا اگر میوه ها تازه و مرطوب باشند؛ باید تا موقعی که خربزه، هندوانه، خیار، زردآلو و انگور در معده است، آب نیاشامد.
اصول آب آشامیدن
- آب را باید به یک نفس و با سرعت تمام ننوشند، بلکه به تدریج و به 3 نفس بنوشند و هوای بازدم را در ظرف آب ندمند تا بخار نفس به آن نرسد. در شرع مقدس هم فوت کردن در پیاله آب مکروه است.
- در حالات غیر عادی مانند خوابیده و یا بر روی یا پهلو افتاده و یا خم گشته و یا گردن را کج کرده آب ننوشند.
- آشامیدن آب از ظرف سرتنگ نهی شده است: متأسفانه جام های قدیم به لیوان و لیوان به بطری های درب تنگ و آن هم به نی تبديل شد.
- بهترین ظروف جهت آشامیدن آب، پیاله یا کاسه ای چینی و یا قدح سفالی صاف پاکیزه است که سر آن باز باشد و هر چه در آن است نمایان باشد. بهترین ظرف آن است که ته آن تنگ و درب ظرف گشاده باشد تا به سبب این شکل، آب کمی در آن جای گیرد و به نظر بسیار آید تا انسان را از ملاحظه أن سيری حاصل شود و کمتر آب بخورد. خوردن آب در ظرف مسی، باعث جذام (خوره) می شود.
- آب خوردن به طریقی که سر را بلند کرده و دهان را باز کرده آب را از دور بر آن بریزد و فرو برند، بسیار مضر و باعث بیماری های ریه است، بلکه باید لب را به ظرف آب گذارند و آب بنوشند. هم چنین نباید مانند بهایم که سر را در ظرف آب فرو می برند، آب خورد.
آداب آشامیدن آب
- کم خوردن آب به اندازه ای که ممکن است، مستحب است، بلکه زیاد آب خوردن مکروه است.
- سر پا آب خوردن در شب مکروه است.
- آب را به سه نفس بخورد در هر دفعه «بسم الله» گفته و مابین هر دو نفس، حمد الهی نماید، پس حضرت حق جل شانه - بهشت را بر او واجب نماید.
- بعد از خوردن آب مستحب است سید الشهدا را یاد کند و بر قاتلان او لعنت بفرستد، زیرا هر کس چنین کند، صد هزار حسنه در نامه عمل او نوشته شود و صد هزار گناه محو می شود و درجه او صد هزار بالاتر می رود و مثل کسی می شود که هزار بنده را آزاد کرده و روز قیامت، سرد دل محشور می شود.
- بهترین ظرف برای آب خوردن، ظرف خرف (گل یا سفالين) است.
- با دست راست خوردن مستحب است و خوردن با دست چپ مکروه است.
- مستحب است طلب شفا کردن به آب بارانی که از ناودان کعبه ریخته می شود و به آب زمزم که شفاست از هر دردی و هم چنین است خوردن آب فرات و استشفای به آن، زيرا دو ناودان از بهشت در آن می ریزد و روزی هفت قطره از بهشت در آن چکیده می شود و هر شبی، ملکی از آسمان نازل می شود که با او سه مثقال از مشک بهشت هست. آن را در آب فرات می اندازد و هیچ نهری در مشرق و مغرب برکت دارتر از آن نیست و هر کس را در حين ولادت کام او را به آن بردارند، شیعی می شود و اگر مردم برکت او را می دانستند، هر آینه خيمه ها در دو طرف آن می زدند و اگر اتباع خطاب داخل آن نمی شدند، هر آینه هیچ مریضی داخل آن نمی شد مگر این که شفا می یافت.
- خوردن آب بارانی که به زمین نرسیده و در ظرفی گرفته شود، مستحب است که آن باطن بدن را پاک می کند و مرض ها را دفع می کند. مخصوصا اگر هفتاد مرتبه حمد و توحید و معوذتین (سوره فلق و ناس) را خوانده، به آن بدهند.
- خوردن تگرگ مکروه است.
- آب دادن به دیگران، ثواب بسیاری دارد، ولو در کنار آب باشند. اگر در جایی باشند که دسترسی به آب برای مؤمن میسر باشد، هر شربت آبی که به مؤمن داده شود، هزار حسنه دارد و اگر جایی باشند که دست آن مؤمن به آب نرسد، پس مثل آزاد کردن ده بنده از اولاد اسماعیل ذبیح الله است.