تعریف خواب و بیداری
خواب عبارت است از رجوع و میل کردن حرارت غریزی و قوای بدن به سوی باطن و درون بدن، برای استراحت و تقویت کردن قوا. در خواب، همه حواس پنج گانه و حرکات ارادی انسان تعطیل می شود. خواب موجب تجديد قوای جسمی و روانی می گردد؛ به همین دلیل هر کسی بعد از انجام یک دوره فعالیت جسمی و فکری، نیاز به خواب را حس می کند. خواب یک ضرورت زندگانی سالم است که تمامی قوا را تقویت کرده، تجدید قوای اندام های مختلف و ترمیم بافت های صدمه دیده و به طور کلی بازگرداندن سلامتی به کل بدن را موجب می گردد، ولی میزان آن از فردی به فرد دیگر و در هر گروه سنی متفاوت است.
زمان خواب
بهترین اوقات خواب آن است که غذا از معده گذشته باشد که حدودا دو تا سه ساعت پس از غذاست. چون خواب پیش از گذشتن غذا از معده باعث تمدد (کشیدگی بدن و خمیازه) و نفخ و دیدن خیال ها و خواب های هولناک است؛ بنابراین لازم است صرف شام حداقل دو ساعت قبل از خواب صورت پذیرد. بهترین زمان خواب از ساعت 10 شب تا نزدیک اذان صبح می باشد. خواب در زمانی که انسان خیلی گرسنه و معده کاملا خالی است (مثلا ده ساعت پس از خوردن غذا) باعث سقوط قوت و ضعف و لاغری است.
حالات خوابیدن
انبیا و اوصیا و مرتاضین اگر به پشت بخوابند (صورت رو به آسمان باشد) اشکال ندارد، چون خوراکشان کم و ساده است؛ اما مردم عادی که پرخورند و غذایشان متنوع است، نباید به پشت بخوابند، چون باعث تجمع اخلاط نابه جا در بدن می شود و عامل بیماری هایی چون؛ کابوس، غش، سکته، درد پشت، آبریزش بینی، خلط گلو و امثال این هاست.
خواب مؤمنین که در خوردن و آشامیدن میانه رواند، بر طرف راست است تا قلب ایشان بالاتر از معده باشد و اساسا بهترین وضعیت جهت خواب، خوابیدن بر سمت راست بدن است. در این حالت غذا به آسانی از معده به سمت روده ها حرکت می کند و ترشحات لوزالمعده و کبد در این وضعیت راحت تر به روده ها می ریزند و قلب در بالا قرار گرفته، فشار کمتری به آن وارد می آید. خواب غیر مؤمنين که پرخورند، بر طرف چپ است تا کبد ایشان بالاتر از معده باشد.
به رو خوابیدن (پشت به آسمان) بسیار مضر و ممنوع است؛ شرعاً و طباً. باعث کدورت چشم است و اکثرا مخصوص کفار است. خوابیدن در آفتاب باعث سردرد است. خوابیدن زیر نور ماه، محرک خون است؛ خصوصا اگر وسط ماه قمری و نور مهتاب کامل باشد و باعث خونریزی بینی و افزایش قوه جنسی می شود و امراض سینه و دماغ و اختناق را به دنبال دارد
بهترین شیوه خوابیدن طبق روایات از کتاب سراج الشيعه، آن است که مثل خواب میت در لحد بر طرف راست، رو به قبله بخواند و این را خواب مؤمنین گویند. به پشت خوابیدن، آن است که پاها رو به قبله مثل حال محتضر باشد و آن را خواب پیغمبران گویند، بعد از این دو، کیفیت خواب بر طرف چپ است و آن را خواب صلوک گویند که غذا در آن زود هضم می شود و بهتر برای کسی که غذای ثقیلی خورده، آن است که اول بر طرف چپ بخوابد، بعد از آن برگردد و بر طرف راست بخوابد و بدترین خواب ها به رو خوابیدن است؛ زیرا آن خواب ابليس و جنود او و دیوانه ها و سبک عقل هاست.
خواب روز
خواب روز، بد و مضر است؛ چون در روز به علت وجود آفتاب و و روشنی، خواب عمیق و طولانی حاصل نمی گردد و قوا و حرارت غریزی در درون جمع نمی شود و باعث افزایش بلغم و فساد چهره می شود، اما در فصل گرما به سبب کوتاهی شب، اگر در روز بیست دقیقه بخوابد، مضر نیست که آن را قيلوله نامند. چنان که فرموده اند مستحب است خواب قیلوله و آن خواب مابین چاشت و ظهر است. هم چنین وارد شده که خواب قیلوله نعمت است و برای بیداری و عبادت شب، انسان را به خوبی یاری می کند.
خوابیدن در ساعات پایانی روز مناسب نیست و موجب اختلال در خواب شب می گردد. در احادیث از خواب بعد از نماز صبح (بين الطلوعین) و آخر روز نهی شده است؛ و از آن به خواب مرگ تعبیر شده است. چنان که فرموده اند: مکروه است خواب بعد از عصر که حماقت و مرض آورد. این خواب باعت آفات بسیار است.
مذمت خواب روز در قرآن و روایات
قرآن شب را مایه سکونت، آرامش و استراحت و روز را مایه کسب و کار و معاش می داند: «وَمِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ» آیه 73 سوره قصص
«اللَّهُ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ اللَّيْلَ لِتَسْكُنُوا فِيهِ وَالنَّهَارَ مُبْصِرًا ۚ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ» آیه 61 سوره غافر علاوه بر این، در آیات دیگر شب را لباس و روز را مایه معاش برای انسان معرفی می کند.
در روایات در مورد بیداری شب برای کسب و کار فرموده اند: هر کس شب برای کسب بیدار بماند و حق و بهره چشم را از لحاظ خواب ادا نکند، چنین کسبی برای او حرام است و صنعتگران چون تمام شب را بیدار بمانند، کسبی حرام کرده اند. البته حرام بودن کنایه از شدت کراهت و مذموم بودن بیداری شب برای کسب و کار است. خواب در شب مستحب است، زیرا آن قرار بدن است. شب را بی خواب گذارندن مکروه است؛ مگر برای تفقّه و طلب علوم دینیه یا تهجد و قرائت قرآن و نماز و دعا یا شب عروسی یا سفر.
توصیه
طبق روایات و آیات مذکور، شب مایه سکونت و آرامش است؛ بنابراین در شب بیدار ماندن و روز خوابیدن، متناسب با توالی شب و روز و حکمت نهفته در هری ک نیست؛ شب برای خواب و استراحت و روز برای کسب و کار است. اگر شرایط کاری مان طوری است که شبها باید بیدار بمانیم، حتما آن را عوض کنیم. اگر تماشای فیلم و برنامه های تلویزیون مانع تنظيم خوابمان است، سعی کنیم کنترل شده از آن استفاده کنیم و خانواده را به آن عادت دهیم: نور شهرها و رسانه ها در شب، یکی از عوامل دیر خوابیدن و در نتیجه خواب روز می باشد.
افرادی که خوابشان در شب کم است و مجبورند در طول روز بخوابند، باید خشکی مغز را کاهش دهند، چون بی خوابی و کم خوابی از خشکی مغز است. این افراد یا مزاجشان سوداوی است با صفراوی که هردو خشک مزاج اند؛ این گونه افراد، در خواب رفتن مشکل دارند و معمولا خوابشان سبک می باشد. راه تر کردن مزاج مغز، چکاندن روغن بنفشه در بینی و روغن مالی ناف و مقعد و پاشنه پا به بنفشه می باشد. هم چنین اگر با طبعتان می سازد، از ماء الشعیر، دوغ، آب انار، خاکشیر و کاهو استفاده کنید. این تدابیر می توانند جایگزین قرص خواب شوند
مقدار خواب
خواب افراد بلغمی و دموی بیشتر است و بر عکس، خواب افراد سوداوی و صفراوی کمتر. علت خواب، وجود رطوبت معتدل در مغز است. اگر رطوبت زیاد شود، خواب زیاد شده و اگر رطوبت کم شود، خواب نیز کم می شود، به همین دلیل، افراد صفراوی و سوداوی به 5-6 ساعت خواب نیاز دارند، چون خشک مزاج اند، در حالی که افراد دموی به 6-8 ساعت و افراد بلغمی حداقل به 8 ساعت خواب محتاج هستند، چون تر مزاج اند. نوزادان و کودکان و هم چنین زنان نسبت به مردان، به خواب بیشتری نیاز دارند چون تر مزاج اند.
ضررهای خواب زیاد
خواب بیش از اندازه موجب افزایش سردی و تری شده، ذهن سنگین و کسل می شود. خواب زیاد باعث افزایش رطوبت بدن و در نهایت موجب بیماری های رطوبتی مثل: درد مفاصل، افزایش خلط گلو و... می شود؛ اما کم خوابی نیز باعث خشکی مغز و بروز مشکلات عدیده و جنون و ضعف قوای طبیعی می شود. بیداری، ظاهر بدن را گرم و باطن را سرد می کند، در حالی که خواب به علت میل و تجمع گرمی و خون و قوا در باطن، ظاهر بدن را سرد و باطن را گرم می کند؛ به همین خاطر در خواب نیاز بیشتری به پوشش داریم.
تشک خواب
ما به طور معمولی 6-8 ساعت در خواب هستیم؛ یعنی به طور متوسط هفت ساعت بدن ما در تماس با الحاف و تشک است. تماس دائم بدن انسان با یک ماده سرد یا گرم، تأثیر زیادی بر سلامتی او دارد. شاید برای شما هم پیش آمده باشد که بعد از خواب بر روی برخی تشک ها، وقتی بیدار می شوید، احساس کسالت می کنید، در حالی که انسان بعد از یک خواب خوب، باید احساس نشاط کند؛ علت کسالت ممکن است خواب روز و یا مصرف زیاد سردیجات باشد، اما در بسیاری از موارد، علت کسالت و کوفتگی بدن و گرفتگی عضلات، به نوع تشک و ملحفه برمی گردد.
تشک های ابری و پلاستیکی سرد هستند و چون بدن مستمر با آن ها در تماس است، باعث سردی عضلات و خستگی بدن و درد کمر و پشت و کلال و ملال می شود؛ اما استفاده از پوست و پشم گوسفند و قالی های پشمی و نمدهای سنتی، باعث خروج رطوبت از عضلات و نشاط بعد از خواب و استحکام عصب بدن می شود. نمد در مناطقی مرطوب مانند شمال کشور ضرورت بیشتری دارد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و زمین بیماری های رطوبی در این منطقه زیاد است و نمد باعث دفع عوارض رطوبت می شود. البته تشک خواب باید نسبتا نرم باشد؛ چون خواب در مکان بسیار سفت باعث آسیب به عصب می شود.
خواص پنبه و پشم
طبیعت پشم، گرم و خشک است: پشم سیاه، گرم تر از دیگر انواع پشم هاست و برای سردمزاج ها مفید است. گذاشتن پشم گرم بروی سینه، خلط گلو و سینه و درد آن ها را برطرف می کند. نشستن بر روی فرش پشمی برای نقرس و امراض رطوبتی پا (مانند درد پاشنه پا و سردی پا و درد مفاصل) مفید است. پوشیدن جامه های پشمی، گرم کننده و خشک کننده بدن و باعث خارش است و پوست بدن را محکم می کند. پنبه گرم و خشک است و برای سردمزاج ها و رطوبتی ها مفید است؛ لباس پنبه بدن را گرم و محکم می کند و برای تقویت بدن و رعشه و کزاز و فلج مفید است و گذاشتن و بستن آن بر سینه، خلط آن را نرم و روان و درد آن را ساکت می کند.
آداب خوابیدن در روایات
خوابیدن تمام شب مکروه است، زیرا انسان را تا روز قیامت فقیر گذارد و مبغوض خدا گرداند و خواب زیاد، دین و دنیا هر دو را می برد و خداوند متعال بسیار خوابیدن و بسیار بیکار ماندن را مبغوض دارد. پس سزاوار است که اول شب خوابیده و بعد از نصف شب بیدار شده، مقداری از آخر شب را به عبادت مشغول شود. خواب بر پشت بام بدون حصار و در اتاق بی در و ساتر مکروه است. مستحب است نگاه داشتن چهار پایان و عیالت در خانه هنگام غروب آفتاب تا وقتی که پاسی از شب بگذرد.
مکروه است تنها خوابیدن، زیرا شیطان بر انسان تنها گستاخ می باشد و کسی که تنها بخوابد، ممکن است دیوانه شود و حضرت پیغمبر(ع) کسی را که در اتاق تنها بخوابد، لعنت فرموده است و اگر مجبور شد تنها بخواید، بسیار ذکر خدا بگوید و کلام الله نزد خود گذارد و دعاهای وارده را بخواند و بعد از آن سوره تکاثر بخواند که اگر چنین کند، چیزی از درنده ها و حیوانات زمین و مار و عقرب به او اذیت نرسانند، ولو این که بالای مار خوابیده باشد. گذاشتن آتش در اتاق هنگام خواب مکروه است و هم چنین گذاشتن چراغی که آتش گرفتن آن ممکن است. خوابیدن در حال جنایت مکروه است، بلکه غسل کند و اگر آب نباشد یا برایش ضرر داشته باشد، تیمم نماید تا اگر مرد، جنب نمیرد.
مستحب است با طهارت خوابیدن برای همه، هر کس وضو بگیرد و بخوابد رختخواب او مثل مسجدش گردد و مادام ذکر خدا را می کند و ثواب نماز گزاردن برای او نویسند و اگر کسی در رختخواب یادش افتاد که وضو ندارد، اگر بر روپوش خود دست زده و برای خواب تیمم کند، او را کفایت می کند و لازم نیست که برخیزد و وضو بگیرد. کسی که می خواهد بخوابد. مستحب است رخت خواب خود را به طرف رختش مسح کند تا اگر در آن از حشرات موذی باشد، زائل شوند.
سزاوار است که قبل از خواب از خودش حساب بکشند و از گناهان خود استغفار نماید و خود را چنین فرض کند که می میرد، پس شهادتین بگوید، زیرا خواب برادر مرگ است و ممکن است از آن خواب اصلا بیدار نشود. مستحب است که به این قصد بخوابد که برای طاعت حضرت معبود قوت گیرد تا ثواب بیرد. مستحب است مسواک کردن قبل از خواب، چنان که عادات پیامبر (ع) بر آن بوده و درست راست را زیر صورت راست گذارد.
خواب بین الطلوعین
مکروه است خوابیدن مابین نماز نافله شب و بین اذان صبح و دراز کشیدن اشکالی ندارد. و بدتر از آن، خوابیدن مابین اذان صبح و بین طلوع آفتاب است که به آن بین الطلوعین می گویند؛ زیرا باعت فقر است و خداوند متعال در آن وقت روزی ها را به وسيله ائمه (ع) قسمت فرماید. پس هر کس آن وقت در خواب باشد، از روزی محروم گردد و سهم او کم شود و محتاج به طلب می شود.
از خواب بین الطلوعین صدای زمین به شکایت به سوی خداوند بلند می شود و شوم است؛ رزق را به عقب می راند و رخسار را زرد و قبیح کند و آن را تغییر دهد و آن، خواب هر آدم شومی است. حماقت و ضعف عقل و جهل آورد و ابلیس لشکر شب خود را از غروب آفتاب تا زوال سرخی پهن کند و لشکر روز را از طلوع فجر تا طلوع آفتاب (بین الطلوعین) پهن کند؛ از این رو خواب در این دو وقت مذموم است و تأکید در زیاد ذکر خداوند نمودن در این دو ساعت و استعاذه از شیطان و لشکرش وارد شده است.
توصيه
برای بیدار ماندن در بین الطلوعین و استفاده از برکات آن، بهترین کار زود خوابیدن است، چون خواب اول شب، باعث می شود در طول روز نشاط بیشتری داشته باشیم و بیداری بین الطلوعین را راحت تر می کند.