بدن انسان در حالت طبیعی، مواد سمی و اضافی و زائدی تولید می کند که به طرق مختلف آن ها را دفع می کند. اگر شخصی نتواند مواد ضروری مورد نیاز خود را در بدن نگه دارد و با مواد سمی و زیادی بدنش را دفع کند، دچار بیماری می شود. در روایات هم به این مهم اشاره شده است: «هر کس، گرسنه باشد و آن گاه غذا بخورد. خوب غذا را بجود و هنوز که به غذا اشتها دارد، از طعام دست بکشد و غائط خود را نگاه ندارد، به هیچ بیماری جز مرض موت گرفتار نیاید».
روش های طبیعی بدن برای دفع سموم و مواد زائد
طبیعت بدن به طور طبیعی مواد زائد خود را از طرق زیر دفع می کند
- دفع گازهای سوخته بدن از طريق تنفس
- دفع فضولات روده از طریق مدفوع
- دفع مواد اضافی کبد از طریق کلیه ها و مثانه (ادرار)
- دفع مواد اضافی رگ ها با عرق
- دفع فضولات زنانه با عادت ماهیانه
- دفع مواد زائد مغزی با عطسه
- دفع رطوبات سینه و ریه با خلط سینه
- دفع باد معده با آروغ
- دفع باد روده با نفخ
- مواد اضافی گوش با چرک گوش
- دفع مواد زائد سینه و ریه با سرفه
- دفع رطوبات مغزی با زکام و آب ریزش از بینی و ...
در اعمال درمانی هم به دنبال دفع مواد زائد هستیم. دفع مواد زائد جميع بدن با مسهل دادن (اسهال)، دفع مواد زائد جمع شده در معده با قی، دفع مواد زائد روده با تنقیه و دفع مواد زائد خون حجامت، فصد (رگ زنی )
روش های درمانی برای دفع سموم بدن در روایات و طب سنتی
روش های درمانی در طب اسلامی-سنتی براساس پاک سازی هستند. اینک مروری به روایات مربوط به روش های درمانی در کتب روایی (روایت شده) خواهیم داشت. در روایتی امام صادق (ع) فرموده اند: «از جمله دوای انبیا، حجامت و نوره و انفیه است. در روایتی فرموده اند که جبرئیل با مسواک و حجامت و خلال پایین آمد. در الخصال آمده است: دوا چهار نوع است: حجامت، انفيه. تنقيه و قی کردن. در روایتی دیگر به جای انفيه، داروی مالیدنی را فرموده اند. در روایتی دیگر، نوره را هم بدان افزوده اند. بهترین چیزی که خود را با آن دوا می کنید، حجامت و انفیه و حمام و تنقیه است. در روایتی آمده است: درد سه تاست و دوای نیز سه تاست، اما سه تای درد، مره (سودا و صفرا) و بلغم و دم است و دوای دم، حجامت و دوای مره، مسهل و دوای بلغم، حمام است.
در یک دسته بندی کلی روش های درمانی طب اسلامی-سنتی عبارت اند از: انفیه، حجامت. تنقيه، فصد، قی، نوره کشیدن، عسل و روغن مالی و حمام سنتی. همه این روش های درمانی به زمان و تدابیر و شرایط ویژه ای نیاز دارند و هر کدام در درمان بیماری خاصی به کار گرفته می شوند که طبیب سنتی حاذق از عهده آن برمی آید و انجام آنها بدون در نظر گرفتن شرایط آن، خطرناک است. هر چند در روایات اغلب این روش های درمانی در حد کلی توصیه شده، اما در همه كتب طب سنتی فصل مجزا و مفصلی را به تک تک این موارد اختصاص داده اند.
اصول حاکم بر روش های درمانی طب سنتی و اسلامی
روش های درمانی طب سنتی و اسلامی همگی مبتنی بر پاکسازی بدن هستند؛ در همه روش های مذکور ماده ای از بدن خارج می شود و قسمتی از بدن پاکسازی می شود؛ مثلا در هر حجامتی عضوی خاص پاکسازی می شود. در حجامت سر، اعضای مغزی و در بین کتف، قلب و ریه ها، در فصد قیفال، اعضای مغزی و در فصد باسلیق، اعضای گردن به پایین. در تنقیه، مواد زائد بالای بدن از طریق روده ها دفع می شود، در انفیه، مواد زائد مغزی از طریق عطسه و در عرق کردن مواد زائد اعضای بدن با عرق کردن دفع می شوند. هم چنین در داروهای مسهل، مواد زائد بدن از طریق روده ها دفع می شود. در این جا به طور تفصیلی به دو مورد از روش های طب اسلامی سنتی در پیشگیری و درمان می پردازیم.
1. حجامت
همان طور که در بحث روش های پاکسازی گذشت، در طب سنتی اسلامی روش های درمانی مختلفی وجود دارد که مبنای همه آن ها پاکسازی بدن است. یکی از این روش ها حجامت است. حجامت و فصد و زالو، سه روش خون گیری در طب هستند که هر کدام کاربرد و مقدمات و اصول و اثرات مخصوص به خود را دارند. حجامت به عنوان یکی از ارکان مهم درمان و سنن دینی در روایات و سیره پیامبران و ائمه اطهار(ع) است و بیماری های گوناگون به ویژه بیماری های ناشی از غلبه خون را درمان می کند.
حجامت در کنار دیگر شیوه های درمانی طب سنتی اسلامی، درمانی مهم است، اما باید در اهمیت آن مبالغه کرد، بلکه هم عرض دیگر روش های درمانی مانند فصد و تنقیه و حمام می باشد. هر چند در روایات تأکید زیادی بر انجام حجامت شده است. اما طبق قول علامه مجلسی، هر چند اصل حجامت به عنوان یک روش درمانی مهم مورد پذیرش است، اما تأکید بر انجام آن، مخصوص منطقه عربستان است.
جایگاه حجامت در طب سنتی
تمامی بزرگان طب سنتی ایران، حجامت را به عنوان یکی از ارکان درمانی ذکر کرده اند. محمد زکریای رازی در کتاب «الحاوی»، شيخ الرئيس ابوعلی سینا در کتاب «قانون در طب»، سید اسماعيل جرجانی در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» و عقیلی خراسانی در کتاب «خلاصة الحكمة في مجمع الجوامع » به شیوه گسترده ای درباره حجامت و کاربرد آن در درمان صحبت کرده اند و از حجامت برای درمان بیماری های فراگیر و مهمی مانند: سکته قلبی، مالیخولیا، سردردهای میگرنی و بخشی از بیماری های پوستی بهره می گرفته اند. البته بیشتر کاربردهای حجامت برای زمانی است که خون بدن زیاد است.
زمان مناسب و نامناسب انجام حجامت
نکته بسیار مهم در مورد حجامت، رعایت زمان های مناسب انجام آن است که در صورت لحاظ کردن آن ها، اثرات درمانی آن بسیار زیاد می شود و در صورت رعایت نکردن آن، اتر حجامت کم و چه بسا مضر هم باشد.
- روز شنبه مناسب نیست؛ چون باعث ضعف می شود. روز چهارشنبه هم از انجام حجامت نهی شده است، چون روز نحسی است. از حجامت در روز جمعه هم شدیداً نهی شده است.
- حجامت در اوایل و اواخر ماه قمری، به علت کاهش اثر ماه بر زمین، مناسب نیست و بهتر است از 15 تا 21 ماه قمری باشد (در نیمه دوم ماه، نور ماه رو به نقصان است. در ایام ابتدایی و انتهایی ماه، خون بدن انسان همانند دریا ساکن است و جزر و مد ندارد و انجام حجامت است باعث می شود خون های صالح و سفید بدن خارج شود.
- حجامت در فصل سرما به سبب کمی خون بدن مناسب نیست. فصل بهار و موقع شکفتن گل ها، بهترین موقع برای حجامت است، چون خون بدن زیاد است.
- بهتر است با شکم خالی حجامت انجام نشود. با شکم پر هم مضر است؛ در حال خستگی زیاد هم مناسب نیست.
- حجامت در دوران عادت ماهانه و زنان باردار ممنوع می باشد.
انجام بی رویه حجامت باعث ضعف قلب، ضعف میل جنسی، سردی بدن و ضعف شدید بدن می شود: از این رو افراد معمولی سالی یک بار، آن هم در فصل بهار و با در نظر گرفتن اوقات مناسب آن انجام دهند. در صورتی که خون بدن به هیجان بیاید و فرد دموی مزاج باشد، انجام بیشتر آن مشکلی ندارد. انجام حجامت بیشتر از یک بار در سال باید با نظارت طبیب حاذق انجام شود.
حجامت و خون گیری
برخی افراد ناآگاه، حجامت را با خون گیری مقایسه می کنند، در حالی که این مقایسه بسیار نا به جایی است؛ چون در حجامت با ایجاد مکش در ناحیه بین دو کتف و سپس خراش روی پوست، خون گیری انجام می شود، اما در اهدای خون، خون از وریدهای (سیاهرگ) دست به وسیله سرنگ گرفته می شود. با این مبنا شباهت خون گیری به فصد یا همان رگ زنی سنتی است که خون را از ورید می گیرد، در حالی که در حجامت، خون از سطح پوست گرفته می شود. در طب سنتی اثرات درمانی جداگانه ای برای فصد و حجامت قائل هستند و نمی توانند جایگزین هم شود؛ در روایات هم در برشمردن روش های درمانی، فصد و حجامت را جداگانه ذکر می کند؛ در حالی که اگر این دو یکی بودند، باید یکی از آن ها ذکر می شد.
همان طور که در بالا ذکر شد، تجویز حجامت بر اساس نوع بیماری، طبایع، فصل، زمان و ساعت مناسب و موقعیت جغرافیایی می باشد، اما اهدای خون این گونه نیست و چه بسا افرادی که بر اساس معیارهای طب سنتی- اسلامی نباید خون بدهند، اما از آنان در سازمان انتقال خون، خون گیری می شود و چه بسا افراد دیگری که طبق معیارهای طب سنتی اسلامی، باید حتما فصد شوند، اما سازمان انتقال خون از آنها خون گیری به عمل نمی آورد.
نوره (داروی نظافت)
روشی برای زدودن مو یا سنتی مؤكد یا روشی درمانی؟
در اصطلاح، به نوره داروی نظافت گفته می شود. نوره ترکیب آهک و زرنیخ است زرنيخ نیز ترکیب معدنی گوگرد و آرسنیک (سولفورآرسنیک) است." زرنیخ را در فارسی، مرگ موش می گویند. حکمای طب قدیم همگی به سمی بودن نوره اشاره کرده اند و خوردن آن را کشنده دانسته اند، اما مالیدن آن برای بدن خواصی دارد.
خواص نوره در طب سنتی
مزاج نوره گرم و خشک است و سوزنده و خورنده گوشت های زائد بدن است. مالیدن آن بر محل خون مردگی که در زیر پوست به واسطه زخم و ضربه جمع شده باشد، خون مردگی و کبودی اندام را از بین می برد. زرنیخ مقوی قوه جنسی و بدن است دافع امراض بلغمی، بادی، مصفای خون، دافع تب و مقوی بدن کم خون هاست و در امراض لقوه (کچی فک و دهان) و فلج و سیاتیک استفاده می شود.
درمان بودن نوره
- بنابراین مالیدن آن صرفا برای زدودن مو نیست، بلکه گرم است و به علت قدرت جذبی که دارد، مواد اضافی و سموم بدن را به سطح پوست می کشد و آنها را دفع می کند. نوره هم داروست و هم نظافت: به همین دلیل به آن داروی نظافت گفته می شود.
- در روایات بر درمانی بودن آن تأکید شده است. امام صادق (ع) می فرماید: «حجامت و نوره و انفیه از دواهای انبيا است». در روایتی دیگر دوا را در انفیه و حجامت و نوره و تنقیه دانسته اند. هم چنین روایت شده که بهترین دوای انبیاء در 4 چیز است: حجامت و تنفيه و نوره و قی.
- در روایتی امام باقر(ع) می فرمایند: «طب عرب در تیغ حجامت، تنقیه، حمام، انقيه، قي و شربتی از عسل است و آخرین دوا، داغ نهادن و جراحی است و چه بسا نوره هم به این ها اضافه شود»
- برخی از خواص نوره که در روایات آمده، عبارتند از: نوره آب کمر را زیاد می کند، بدن را قوت می دهد، بر پیه کلیه ها می افزاید و بدن را چاق می کند. اگر موی اطراف عورت بزرگ شود، آب کمر را قطع می کند و مفاصل را سست می نماید و ضعف و کسالت می آورد.
فضیلت نوره
- هر هفته نوره گذاشتن، مستحب است، والا هر پانزده روز یک بار و اگر بیست روز گذشت و نداشت، پس قرض کند و نوره گذارد. هم چنین در روایات وارد شده است هر کس بیش از یک ماه آن را انجام ندهند، نماز ندارد و کسی که چهل روز بگذرد و نوره نکشد، مؤمن و مسلم نیست.
- زياد نوره کشیدن در تابستان مستحب است، زیرا یک مرتبه نوره در تابستان ثواب 10 مرتبه نوره گذاشتن در زمستان را دارد. در رساله دلاکیه در مورد حکمت این امر این گونه آمده است: «مقصود این است که نفع نوره در تابستان بیشتر است و دلیلش آن است که بخارات بدن در تابستان بیشتر است؛ چرا که اخلاط بدن در تابستان آب می شود و بخار بیشتری می کند و آن بخارات به سر انسان می رود و فکر و خیال انسان را تیره، مشوش و بد می کند، چشم را کم نور می کند و وقتی نوره بکشد، منافذ بدن گشوده شود و بخارات بیرون می آید و فکر و خیال صاف و نیکو شود و فکرهای فاسد و بد کم شود و شیاطین از او دور شوند»
- کسی که پس از نوره کشیدن از فرق سر تا قدم خود را حنا بمالید، از جنون، جذام، برص و آكله (بیماری پوستی) تا نوره دیگر در امان است و فقر را از او دور می کند. کسانی که لاغر هستند و بدن خشکی دارند، باید بعد از نوره کشیدن بدن را با روغن بنفشه چرب کنند.
نوره و تیغ
آیا تیغ زدن می تواند جایگزین نوره باشد؟ برخی با این بیان که در قدیم تيغ و وسایل پیشرفته وجود نداشته، می گویند که بنا به مقتضیات زمان، بهتر است به جای نوره از وسایل موبر جدید و تیغ استفاده کنند. در پاسخ باید گفت که: اولاً، در گذشته تیغ وجود داشته و برخی برای ستردن مو از تیغ استفاده می کردند. شاهد این مدعا احادیثی است که نوره کشیدن را بهتر از تراشیدن و تراشیدن را بهتر از کندن مو می دانند. نوره کشیدن با تیغ زدن فرق می کند و در احادیث آن را بهتر از تیغ دانسته اند.
ثانيا، خواصی که برای نوره ذکر کرده اند، برای تیغ کشیدن ذکر نکرده اند. نوره کشیدن مستحب و از جمله سنن مؤکد است و علاوه بر حذف مو زائد، مواد سمی را از اطراف قلب و مثانه و کلیه بیرون می کشد و در روایات به عنوان روش درمانی در کنار حجامت و ... به کار برده شده است و صرفا برای ستردن مو نیست. بنابراین مواد موبر جدید هم جایگزین آن نیست.
اهمیت تعریق و خطرات کولر
اهمیت تعریق
همان طور که گفتیم، عرق جزء مواد زائد بدن است و باید دفع شود؛ به دلیل این که هر 24 ساعت یک بار عرق در رگ ها تولید می شود؛ از این رو در هر شبانه روز، یک بار باید تعریق صورت گیرد تا این مواد زائد از طریق پوست دفع شود. علاوه بر این، تعریق درمانی به عنوان یک روش مهم درمانی شناخته می شده است. در دقائق العلاج درباره تعریق درمانی می گوید: «تعریق خود درمانی مستقل و بزرگ است که در تب های خونی و غیر آن، انواع طاعون، مسمومیت ها، استسقاء مفاصل و امراض سودانی پوستی (لک ها و دیگر بیماری های پوستی، بسیار مفید می افتد و به همین دلیل گفته می شود که یک سوم بیماری ها از عرق درمان می پذیرند؛ بسیاری از پزشکان از این درمان غافل مانده اند و مراد از حمام در اخبار آل محمد(ع)، دفع عرق از طریق حمام است»
اهمیت کلاه
نکته مهم در تعریق آن است که باید هنگام تعریق، سطح پوست را پاک کنند. اگر هنگام بیرون آمدن عرق به سطح پوست آن را پاک کنند تا در سطح پوست نماند و منافذ و سوراخ های پوست پسته نشود، عرق بیشتری خارج می شود و اگر عرق را پاک نکنند، کثافت و چرک بسیار در سطح پوست به وجود می آید و مانع خروج عرق می شود و عرق را در بدن حبس می کند و باعث کلال و ملال و خستگی و کسالت و همه بیماری های بلغمی می شود. کلال و ملال و خستگی دائم، پدیده ای است که همه ما در زندگی شهری بدان مبتلا هستیم.
علت استفاده قدما در همه زمان ها از کلاه، حتی در گرمای تابستان، همین مسئله بوده است؛ «پولاک» پس از اظهار شگفتی از این که ایرانیان سر را گرم نگه می دارند، می گوید: «ایرانیان علاوه بر زمستان، در تابستان هم کلاه پوست تنگی را تا روی گوش ها پایین می کشند. کلاه در تابستان نقش یک عرق چین را بازی می کند و اجازه نمی دهد عرق در سطح پوست خشک شود، این مسئله باعث پاکسازی عمیق مغز و رفع همه مواد اضافی آن می شود و مانع پوسیدگی دندان و سکته و ضعف چشم و فلج و کسالت و ده ها بیماری دیگر می شود». او همچنین درباره کلاه از سر گرفتن در دولت عثمانی می گوید: «هنگامی که سلطان محمد، پدر سلطان فعلی عثمانی برای رواج دادن لباس متحدالشکل، سربازان خود را مجبور کرد عمامه ها را با فینه عوض کنند، بسیاری از آنان به بیماری چشم دچار شدند و در اغلب آنها کار به کوری تام و تمام کشید»
کلاه، عرق چینی است برای پاک کردن عرق ها. علاوه بر این، باز بودن مسامات و سوراخ های پوست، باعث می شود تنفس با تمام بدن صورت گیرد، چون طبق قول حکما، تنفس علاوه بر دهان و بینی از همه سوراخ های پوست بدن هم صورت می گیرد.
کلاه آن قدر در فرهنگ ایرانیان نهادینه شده بود که عبارت مشهور «ایرانیان یا مکلا بوده اند یا معمم»، نشان می دهد سر بی کلاه در بین مردم نبوده و همه، یا کلاه بر سر داشته اند یا عمامه، به طوری که کلاه بر سر نداشتن، عار و ننگ و بی ادبی تلقی می شده است؛ پولاک دراین باره می گوید: «مهمان را با سر برهنه پذیرفتن، کاری سخت بی ادبانه به شمار می آید؛ به همین دلیل اولین کاری که ایرانی پس از آگاه شدن از آمدن مهمان می کند، این است که کلاه بر سر گذارد و آن را به وضع و حالت مناسبی درآورد»
حمام و تعریق
همان طور که می دانیم، بلغم سرد و تر است و یکی از درمان های اصلی بلغم، حمام های قدیم بوده است چون در حمام تعریق کامل صورت می گیرد و اساسا هدف اصلی از حمام تعریق بوده است.
کولر و تعریق
در زندگی ماشینی به دلیل استفاده غیر منطقی و بی رویه از کولرها، تعريق طبیعی بدن به حداقل می رسد و از این جهت، بیماری های رطوبی و بلغمی مانند: درد کمر، سرماخوردگی، درد مفاصل، گرفتگی عضلات، کوفتگی بدن، کسالت، خستگی و .... عارض می شود. در زندگی شهری افراد تحرک کمی دارند و از طریق ورزش تعریق صورت نمی گیرد، همچنین حمام سنتی که در آن تعریق صورت بگیرد وجود ندارد. سونا و جکوزی هرچند جایگزینی برای حمام است، اما خواص آن را ندارد. علاوه بر همه اینها اگر قرار باشد تعریقی به طور طبیعی در هوای تابستان صورت گیرد، با کولر سريعا مانع آن می شویم، همه اینها باعث شده که عرق به عنوان یکی از فضولات در بدن حبس شود.
توصیه
استفاده از کولر را معقولانه کنیم و تا می توانیم از آن استفاده نکنیم؛ در فصل تابستان به طور طبیعی بدن گرم تر می شود و تعریق آن باید بیشتر باشد؛ به بدن اجازه دهیم مواد اضافی و سموم خود را دفع کند. از کولر گازی استفاده نکنیم و اگر مجبور شدیم استفاده کنیم، به هیچ وجه در معرض باد مستقیم آن قرار نگیریم و مهم تر از همه، از محیط بسیار گرم به یکباره به محیط سرد وارد نشویم؛ خصوصا با بدن عرق کرده، زیرا برای بدن بسیار مضر است و باعث گرفتگی عضلات، بیماری های رماتیسمی، خستگی، درد عمومی بدن و سرماخوردگی می شود. کولر در مناطق گرمسیر جنوب ضرر بیشتری دارد.
تدبیر حمام (استخر فعلی)
منظور از حمام، حمام های قدیم می باشد نه حمام فعلی. یک مسلمان بر اساس اعتقادش باید همواره نظافت داشته باشد، غسل هم یکی از اعمال واجب و مستحب برای یک فرد مسلمان است. اهمیت نظافت بدن به همراه سنت حجامت و نوره کشیدن از یک طرف و اعتقاد به مزاج های چهارگانه برای افراد از طرف دیگر، باعث شکل گیری نهادی به نام حمام در دوره تمدن اسلامی شده که هم محل نظافت بود و هم جایگاهی درمانی داشت. به قول حکما، هیچ بنایی مجلل تر، عظیم تر و بهتر از حمام به دستور حکما ساخته نشده است. یعنی اگر بخواهید همه حکمت و علم حکما را یکجا ببیند. باید در حمام نظر کنید.
فواید و کارکرد حمام
- مهم ترین کارکرد حمام که کمتر به آن توجه شده، کارکرد درمانی آن بوده است. حمام از چند جهت خاصیت درمانی داشته است: اولا به خاطر طبقه بندی بر اساس چهار مزاج و ساخت چهار بیت در آن و اختصاص هر بیت به یک مزاج. ثانيا، تعریق در حمام که به قول حکما، هدف اصلی ساخت حمام، تعریق بوده و برای بیماری های بلغمی استفاده می شده است، چنان که در روایات فرموده اند که دوای بلغم است. ثالثا، وجود آبزن و ماساژ (دلک) و روغن مالی، حمام را به بهترین مکان درمانی تبدیل کرده است.
- طبيب انوشیروان خطاب به او در وصف حمام می گوید: هر دو روز یک بار به حمام برو، زیرا حمام مواد اضافی را از عمق بدن بیرون می کشد؛ جایی که دارو نمی تواند آن ها را بیرون بکشد.
- علاوه بر این کارکرد فرهنگی هم داشت: حمام یکی از مکان های گفت و گو و انتقال اخبار بود و از این لحاظ با بازار برابری می کرد، علاوه بر این، مراسمات عروسی هم از حمام آغاز می شد.
- حمام محلی برای انجام سنن هم بود. سنت نوره کشیدن و حجامت و یادگیری شنا از جمله سنت هایی بود که در حمام انجام می شد.
- حمام مکانی برای نظافت بود که در آن مانند حمام های فعلی به تمیزی و نظافت بدن و موها می پرداختند.
- در حمام های قدیم علاوه بر همه این اصول، چرک زدایی از بدن هم صورت می گرفت و باعث می شد مسامات و منافذ پوست باز شود و تا چند روز انسان سر زنده و شاداب باشد، اما حمام های فعلی بیشتر شبیه یک آب بازی است. طبق اعتقاد حکما، قلب و ریه علاوه بر دهان و بینی از تمام منافذ پوست نفس می کشد. از این رو باز شدن این مسامات و سوراخ های زیر پوستی، نه تنها باعث تعریق بیشتر می شود، بلکه باعث نفس کشیدن کل بدن و سلامت قلب می شود.
شباهت حمام و سونا
حمام های قدیم تقریبا شبیه استخرها و سونا و جکوزی فعلی بوده اند. البته سونا و جکوزی و استخر فعلی، شکل غیر علمی و غیر اصولی حمام های قدیم هستند. حمام های قدیمی از لحاظ معماری و نوع مصالح و کارکرد، بسیار دقیق تر و حکیمانه طراحی شده اند.
چهار بيت حمام و مقایسه آن با سونا و جکوزی
معماری حمام های قدیم بر اساس مزاج ها و طبیعت چهارگانه افراد طراحی شده بود. با توجه به این که حمام قديم تقریبا معادل استخرهای فعلی است، لازم است افراد شیوه های صحیح استفاده از آن را یاد بگیرند. این حمام ها به جز رخت کن، سه خانه داشتند و هر مزاج با توجه به وضعیت مزاجی خودش از یک بیت بیشتر استفاده می کرد.
- خانه اول سرد و خشک و مخصوص دموی مزاجان و فصل بهار است. خانه اول همان رخت کن حمام است.
- خانه دوم، سرد و تر و مخصوص جوانان و فصل تابستان است. این خانه معادل استخر شنا می باشد، چون به علت آب، رطوبت بدن افزایش می یابد و از طرفی گرمای استخر زیاد نیست. این خانه مناسب صفراوی مزاج هاست.
- خانه سوم، گرم و تر است و مخصوص فصل پاییز و میان سالان است. این بیت معادل سونای بخار است. در سونای بخار به علت وجود آب و بخار، رطوبت بدن افزایش می یابد و از طرفی، هوای آن گرم است. بنابراین باعث گرمی و تری بدن می شود و برای افراد خشک مزاج و لاغر اندام و سوداوی مزاجان مفید است و باید بیشتر در آن بمانند. خزينه در این بیت است؛ در خزينه افراد پس از چرک زدایی کردن، آب آن را روی خود می ریختند
- خانه چهارم، گرم و خشک و مخصوص فصل زمستان و پیران است که معادل سونای خشک می باشد، در سونای خشک، نه آب وجود دارد و نه بخار؛ بنابراین باعث کاهش رطوبت بدن می شود و برای افراد بلغمی و چاق مفید است. این بیت بیماری بلغمی را درمان می کند.
شيوه ورود به حمام
از نظر طب سنتی، ایجاد تغییرات یک دفعه ای برای بدن بسیار مضر است؛ بنابراین تدریج و ترتیب در هر یک از این 3 خانه ضروری است؛ به این صورت که به هر بیت که وارد می شود، مقداری مکث کند، سپس وارد خانه بعدی شود. در هنگام خروج نیز همین طور؛ یعنی یک دفعه ای از سونای خشک بیرون نیاید. بلکه ابتدا به سونای بخار و جکوزی آب داغ و سپس به استخر بیاید و بعد از آن بیرون برود و به هیچ وجه از بیت سوم به بیت اول نرود.
در هر بیت آب، گرمی متناسب با همان بیت استفاده کند و به کار ببرد، نه آن که در بین گرم، آب بسیار سرد و در بیت سرد، آب گرم استفاده کند. مثلا نباید در سونای خشک، آب سرد استعمال کند، به جهت آنکه این کار باعث ضرر عظیم و ایجاد لرز و شوک قلبی است. با این تفاصيل ناگفته پیداست که از جکوزی آب داغ به حوضچه آب سرد رفتن، چه اندازه ضرر دارد.
قوانین استحمام در طب سنتی-اسلامی
- وقتی به بیت اول یا دوم وارد می شود، باید اول کاسه ای آب بر پاهای خود بریزد و مقداری در آن توقف کند و سپس وارد بیت بعدی شود. در هر بیت باید اول آب به روی پاها ریخته شود، سپس سایر جاهای بدن و به هیچ وجه، از ابتدا آب بر سر نریزد.
- ریختن آب سرد به بدن خصوصا در زمستان ممنوع است و کمال مضرت را دارد و موجب فلج، سستی بدن و بیماری های ریوی و ... است.
- ناشتا به حمام رفتن خنک کننده و لاغر کننده بدن است، خصوصا اگر در بیت چهارم (سونای خشک) بسیار توقف کند و رطوبات او تحلیل رود؛ در گرم مزاجان باعث غشی و خفقان است.
- با شکم پر و سیر به حمام رفتن نیز مضر است، بلکه باید حداقل سه چهار ساعت از صرف غذا گذشته باشد. فرد ترمزاج و چاق باید از بیت چهارم (سونای خشک) بیشتر استفاده کند؛ خصوصا اگر بلغمی و پیه بدنش زیاد باشد: بیت سوم به سبب این که رطوبت بدن را با تعریق تحلیل می برد، لاغر کننده بدن است.
- پس از بیرون آمدن از حمام، باید لباس و پوشش را زیاد کنند؛ خصوصا در زمستان. چون در حمام به سبب گرمی و رطوبت، منافذ و سوراخ های پوست باز شده اند و سرمای بیرون به راحتی در بدن نفوذ می کند و باعث زکام و تب و لرز و درد بدن و کوفتگی می شود .
- با شکم پر به حمام رفتن، باعث چاقی می شود. اما مضر است کسی که کمتر ورزش می کند، برای دفع عرق از بدن خود باید از حمام معرق (عرق آور) بیشتر استفاده کند و در سونا بیشتر بمانند تا فضولات بدن - که باید از طریق ورزش دفع می شد. در سونا با عرق دفع شود.
- خوردن آب سرد در حمام و سونا و جکوزی مضر است و باعث سردی قلب و مغر و کبد می شود. حمام کردن با آب چشمه های معدنی، خواص مختلف و فراوانی دارد و کاربرد درمانی وسیعی در طب سنتی دارد. این آب ها را با توجه به مزاج فرد و نوع بیماری باید استفاده کرد. مثلا اگر فرد صفراوی از چشمه های آب گرم استفاده کند، دچار غشی و خفقان و خارش بدن می شود
- حمام کردن و شستن بدن به آب چشمه های گرم، مانند آب معادن گوگرد، بوره، آب شور برای درمان فلج، رعشه، تشنج، جوش، سیاتیک، درد کمر و درد مفصل نافع است.
شستن بدن با آب سرد
شستن بدن با آب سرد، باعث تقویت بدن و نشاط قلب و قوا و گرمی غریزی و سفتی و صلابت اعضا می شود، اما شرایطی دارد؛ البته بدون وجود آن شرایط بسیار مضر و خطرناک است :
- باید جوان گرم مزاج باشد.
- فصل گرما (تابستان) و وسط روز باشد.
- بیماری اسهال و قی و ضعف معده نداشته باشد
- معده و کبد ضعیف نباشد.
- بعد از جماع به هیچ وجه نباید با آب سرد غسل کرد.
- برای پیران و اطفال و ضعیف المزاجان و سردمزاجان و لاغر اندامان هیچوقت جایز نیست.
- بیرون آمدن از خزانه آب گرم (جکوزی آب داغ) و یا اغتسال به آب گرم و یک باره در آب سرد فرو رفتن و یا نسل به آن نمودن، بسیار مضر و خوف هلاکت و مرگ ناگهانی است، خصوصا برای افراد ضعیف المزاج.
- جوان گرم مزاج در فصل گرما باید پاها را پس از حمام با آب سرد بشویید.
- فرد سرد مزاج در فصل سرما باید پاها را پس از حمام با آب گرم بشوید.
نظافت بدن در حمام
تراشیدن سر و موی بغل و عانه (اطراف عورت)، ایستاده جایز نیست چون باعث ملال و خستگی و بعضی اوقات غش می شود؛ خصوصا اگر با نوره باشد.
ازاله چرک بدن
برای چرک زدایی از پوست بدن، خطمی و سدر و صابون سنتی مناسب است. سدر در چرک زدایی بهتر از خطمی است و جهت ریزش مو نیز مفید است و مقوی و نرم کننده و بلند کننده مو است. گرم مزاجان بهتر است برای ازاله چرک از آرد جو و نخود استفاده کنند چون اثر سریعتری دارد. شستن سر با گل ختمی برای سر درد مفید است. در روایات نیز بر شستن سر با ختمی و سدر سفارش شده است: گرفتن ناخن ها و شارب و شستن سر با ختمی در روز جمعه فقر را می برد و بر رزق و روزی می افزاید. شستن سر با گل ختمی چرک را می برد و فقر را زایل کنند و رزق را زیاد کند و امان است از درد سر و دیوانگی و دیگر دردها. و مؤكد است در روز جمعه باشد. هم چنین شستن سر با سدر رزق را به خوبی جلب می کند. سدر هم و غم را از بین برده و وسواس شیطان را تا هفتاد روز دور می کند.
توصیه
می توان به جای استفاده از شامپوها و صابون های شیمیایی که هر روز مدل جدیدی از آن ها به بازار می آید، ترکیبی از سدر و ختمی را با هم آسیاب کرد و به عنوان صابون و شامپو استفاده کرد. این ترکیب علاوه بر این که چرک زداست، سنت هم هست و فوایدی چون رفع هم و غم و افزایش رزق را به دنبال دارد. از طرفی از عوارض مواد شوینده فعلی که اثرات مخربی روی پوست و مو دارند و بیماری های صعب العلاج پوستی مانند پسوریازیس و لک و سرطان پوست به وجود می آورند، در امان می مانیم.
فواید سنگ پا
سنگ پا، سنگی متخلخل (سوراخ سوراخ) می باشد که از کوه های آتشفشانی به دست می آید؛ این سنگ برای مالیدن کف پا و پاشنه استفاده می شود. برخلاف تصور رایج که فکر می کنند سنگ پا فقط برای نظافت پاهاست، سنگ پا خواص دیگری دارد که فلسفه اصلی سنگ پا برای همین خواص است
- فایده اول آن این است که چرک پا را زایل می کند و خستگی و گرفتگی و کوفتگی پا را برطرف می کنند.
- فایده دوم آن است که برای اکثر بیماری های مغزی مفید است: از سرگیجه و سردرد گرفته تا مشکلات گوش و ضعف چشم و... چون ماده بیماری را از مغز به پایین می کشد و در پا آن ها را دفع می کند و بیماری بر طرف می شود. سنگ پا باعث جذب بخار از سر و رفع درد سر می شود، چشم را روشن می کند، باعث تقویت بینایی می شود و گرفتگی دل را سودمند است. پاشویه هم با همین مکانیسم یکی از روش های درمان تب و سردرد است۔
آداب حمام در روایات
- همان طور که گفته شد، منظور از حمام در روایات، حمام چهار بیت (خانه) است. حمام رفتن مستحب است، خصوصا اگر هنگام داخل شدن در آن، آتش آخرت را به یاد آورد. حضرت رسول (ص) و امیرالمؤمنین (ع) حمام را مدح کرده اند به این که حمام چه خوب اتاقی است، زیرا آتش جهنم را به یاد می آورد و چرک و سنگینی بدن را زایل کنند.
- رفتن به حمام یک روز در میان مستحب است، زیرا گوشت بدن را زیاد و انسان را چاق می کند. حمام رفتن روز چهارشنبه مستحب است.
- هر روز رفتن به حمام، مکروه است؛ برای این که گوشت جسد و پیه کلیه ها را آب می کند و مرض سل می آورد. پوشاندن عورت حتی در صورت نبودن انسان ممیز و بالغ مستحب است، برای حذر کردن از این که شیطان به عورت او نگاه کرده و طمع کند. و پوشاندن مابین ناف و زانو مستحب است.
- سزاوار است که انسان در زیر آسمان، بدون لنگ، غسل نکند. همچنین خوب است که بدون لنگ در نهرها داخل نشود. زیرا در روایت است که ملائکه در نهرها ساکن هستند. چنان که مکروه است شست وشو زیر آسمان بی لنگ برای احترام ملائکه.
- مستحب است در ابتدای وارد شدن به حمام قدری آب گرم بر سر و پا ریخته و قدری از آن را بخورد، زیرا مرض مثانه را دفع کند. داخل شدن به حمام هنگام خالی بودن معده مکروه است، بلکه مستحب است که قبل از داخل شدن چیزی بخورد که آن بدن را قوت داده و زردآب و حرارت باطن بدن را خاموش و ساکن کند.
- مکروه است در حال امتلاء (پری شکم) وارد حمام شود. زیرا ناشتا رفتن به حمام بلغم را می برد و گوشت را آب می کند و در حال امتلاء گوشت را زیاد می کند. نوشیدن آب سرد در حمام مکروه است، زیرا معده را فاسد می کنند و ریختن آب سرد بر بدن نیز مکروه است، زیرا که بدن را ضعیف نماید.
- دراز کشیدن بر یک طرف، پیه کلیه ها را آب می کند و دراز کشیدن رو به آسمان و پشت به زمین باعث طاعون است. 23 شانه کردن مو در حمام، باعث وبای موی و کم پشت شدن آن است. مسواک کردن موجب وبای دندان هاست. شستن سر به گل صورت را بدشکل کند و غیرت را ببرد. مالیدن جسد و سر و روی به لنگ. آبرو را می برد.
- مالیدن خزف (گل پخته) به زیر پا مکروه است، زیرا باعث برص و جذام است. مالیدن آن به بدن، بدن را می پوساند. مستحب است هنگام بیرون آمدن از حمام، قدم ها را با آب سرد بشوید؛ زیرا درد شقیقه (گیجگاه) و درد همه بدن را دفع می کند. مستحب است هنگام بیرون آمدن از حمام، سر را با پارچه ای بپیچد.
توصیه
حمام های قدیم به سبب پاک کردن چرک ها از سطح بدن به نشاط کمک می کرد و از طرفی رطوبت های بدن را دفع می نمود و در سلامتی بسیار مؤثر و معجزه گر بوده است. علاوه بر همه این ها، محل انجام سنن دینی چون نوره و شنا بوده است؛ بنابراین اگر در محل زندگی تان چنین حمامی وجود دارد، حداقل هفته ای یکبار از آن استفاده کنید و اصول حمام را در آن رعایت کنید.
حمام های قدیمی نعمت بزرگی بودند که از ما گرفته شد و بخش وسیعی از سنن دینی ما از میان رفت؛ علاوه بر این، حمام های قدیم یکی از ضروریات حفظ سلامتی و درمان در طب سنتی-اسلامی هستند و احیای آن ها یک قدم بزرگ در پیشگیری از بیماری ها به خصوص بیماری ها بلغمی و سرد است. می توان با مبنا قراردادن معماری و اصول حاکم بر حمام های قدیمی و استفاده از تکنولوژی سونا و جکوزی، به الگوی خوب و قابل اجرایی در این زمینه رسید.