تدابیر فصل زمستان در طب سنتی؛ طبع و مزاج فصل زمستان و غذاهای مناسب

تأثیر آب و هوا بر انسان زیاد است و شکل دهنده بسیاری از حالات روانی افراد اقاليم و مناطق مختلف می شود. به طوری که اختلاف عرض بلاد و تفاوت اقلیم ها و وجود کوه و دریا و پستی و بلندی منطقه، باعث اختلاف مزاج افراد و اخلاق و عادات هر منطقه می شود. به همین خاطر دیده می شود که افراد هر منطقه و اقلیم، اخلاق و عادت خاصی دارند؛ مثلا افراد مناطق سردسیر شجاع هستند. در روایتی به این تأثیر اشاره شده است: «بدان که نیروی روان ها پیرو مزاج است، مزاج ها تابع هواهاست و بر حسب تغییر هواها دگرگون می شود. بیماری ها هم بسیار متأثر از آب و هوا هستند. مثلا بیماری زکام مخصوص افراد منطقه سردنشین است. هم چنین طبع ادویه و غذاها در مناطق مختلف تفاوت می کند؛ مثلا آویشن یک منطقه، در درجه دوم گرم است و آویشن منطقه ای دیگر، در درجه چهارم. در این مقاله سلام دنیا به بررسی تدابیر فصل زمستان در طب سنتی؛ تأثیرات فصول سال بر بدن انسان در علم طب سنتی؛ تاثیر آب و هوا بر اخلاق و رفتار آدمها؛ طبع و مزاج فصل زمستان؛ نوشیدنی، غذاهای مناسب زمستان و فواید کرسی پرداختیم. با ما همراه باشید.

اقاليم و مکان های خاص جغرافیایی به خاطر مزاج خاصی که دارند، نیاز به تدبیر خاصی دارند و نباید نسخه واحدی برای همه مناطق پیچید. منطقه ای خشک است و نیاز به پوشش و غذای خاص دارد و منطقه های رطوبی است و نیاز به پوشش و غذای دیگر دارد. با این مبنا، معماری، تغذیه و نوع پوشش و مصالح ساختمانی مردم هر منطقه با منطقه دیگر باید متفاوت باشد. در سابق این تفاوت ها لحاظ می شد؛ مثلا معماری منطقه يزد، گنبدی و با کاه گل و مناطق سردسیر، با سنگ و مناطق شمالی با چوب بود. این رویکرد ضد جهانی سازی است و اصلا تجویز یک نوع معماری و یک نوع پوشش را برای همه افراد باطل می داند. 

حتما بخوانید: طریقه مناسب لباس پوشیدن به نوزاد در فصل زمستان

فصل های سال و تأثیرات آن بر بدن انسان در علم طب سنتی

فصول سال در علم طب، با آن چه که ما از فصل سال می شناسیم، تفاوت دارد و هر فصل تعريف طبی خاصی دارد؛ هم چنین هر فصل با توجه به مزاجی که دارد، بیماری و تدبیر مخصوص به خود را دارد و برای برخی از مزاج ها و سنین خوب و برای برخی دیگر بد است. 

تعریف فصول: آغاز فصل بهار از نظر طبی، زمان بیرون آمدن شکوفه هاست. آغاز فصل تابستان زمانی است که مردم از شدت گرما به سیستم های خنک کننده مانند سرداب و بادگیر نیاز دارند و هوا خشک است. آغاز فصل پاییز، زمانی است که برگ درختان شروع به ریختن می کند. آغاز فصل زمستان زمانی است که مردم نیاز به پوشش بیشتری دارند و سیستم های گرمازا در منازل مورد استفاده قرار می گیرد. بهترین احوال فصول، وقتی است که بر مزاج طبیعی خود باشند؛ نه گرم تر و نه سردتر از آن. 

• غذای فصل: با توجه به این که فصل بهار، گرم و تر و فصل تابستان، گرم و خشک و فصل پائیز، سرد و خشک و نهایتا فصل زمستان سرد و تر است، حکما معمولا رژیم غذایی کلی و سالم را با تغییراتی متناسب با فصل همراه می ساختند که تعادل مزاجی بر هم نخورد. در فصل های گرم به خصوص تابستان، غذاهای سردی بخش و رطوبت بخش مانند ماست و خیار و میوه ها بیشتر توصیه می شود و در فصل های سرد، به خصوص زمستان، غذاهای گرمی بخش مانند عسل، بادام، فندق و پسته و ادویه جات مانند آویشن و زیره، همراه با غذاهای اصلی استفاده می شود. غذاهایی که گرم و خشک هستند، در فصل تابستان و در سن جوانی کمتر باید مورد استفاده قرار گیرند تا مزاج فصل و سن، به تعادل برسد. افراد صفراوی نیز باید از آنها پرهیز کنند و در مقابل، غذاهای سرد و تر که برای افراد پیر و فصل زمستان و بلغمی مزاجان مضر است، استفاده شود. 

حتما بخوانید: روش درمان مزاج بلغمی با طب سنتی

• بیماری مخصوص هر فصل: در هر فصل خلطی خاص غلبه می کند و بیماری خاص خود را به دنبال دارد. مثلا مزاج فصل زمستان سرد و تر است و به علت سردی زیاده از حد هوا بیماری های سرد و تر یا بلغمی همچون سرماخوردگی، آبریزش بینی، سرفه، درد مفاصل، ورم مفاصل، سینوزیت، سردردهای سرد، ورم لوزه و دیگر بیماری های سرد شیوع پیدا می کند. 
• در هر فصل باید غذای متناسب و لباس متناسب و کلا تدبیر متناسب با آن فصل انجام شود؛ مثلا حجامت کردن در بهار، بهتر از دیگر فصول است؛ چون خون بدن زیاد است. 

طبع فصل زمستان و سایر فصول سال

در جدول زیر، طبع هر فصل و این که هر فصل برای چه طبعی مضر و برای چه طبعی مفید است و نیز بیماری مخصوص هر فصل آمده است. 

4. فصل زمستان و طب سنتی

مزاج فصل زمستان سرد و تر است. از نظر طبی آغاز فصل زمستان زمانی است که مردم نیاز به پوشش بیشتری دارند و کرسی و سیستم های گرمازا در منازل مورد استفاده قرار می گیرند. این فصل مناسب صفراوی مزاجان و جوانان است و مزاج آن ها را تعدیل می کند، اما برای بلغمی ها و پیران خوب نیست و آن ها را بدحال می کند.

حتما بخوانید: برای آبریزش بینی چی بخوریم

در این فصل به علت سردی زیاده از حد هوا، بیماری های سرد و تر یا بلغمی همچون سرما خوردگی، آبریزش بینی، سرفه، درد مفاصل، ورم مفاصل، سینوزیت، سردردهای سرد، ورم لوزه و دیگر بیماری های سرد شیوع پیدا می کنند و سردی و تری به بدن غلبه می کند و از این باید از غذاهای با مزاج سرد و تر پرهیز شود. 

تدابیر فصل زمستان از دیدگاه طب سنتی

میوه مناسب فصل زمستان

از نظر حکما در هر فصل باید میوه مخصوص به آن فصل را استفاده کرد. با این مبنا مصرف برخی خوراکی ها در زمستان مضر است و نباید استفاده شوند؛ استفاده از میوه هایی چون خیار و هندوانه و گوجه در فصل تابستان اشکالی ندارد و استفاده از گلابی و سیب و انار در پاییز خوب است، چون متناسب با فصل پاییز است. در زمستان هم استفاده از خشکبار مانعی ندارد؛ اما استفاده از میوه های تر مزاج مانند هندوانه و خیار در فصل زمستان، باعث بیماری های زیادی می شود؛ در جوانان و کودکان باعث سرماخوردگی شدید می شود. در پیران در صورت وجود زمینه سکته، می تواند باعث سكته آنها شود و در زنان نیز می تواند باعث سستی بدن شود. علاوه بر این، چون خیار و گوجه فصل زمستان در گلخانه تولید می شوند، کود و سم شیمیایی بسیاری به آن داده می شود و بسیار مضر هستند؛ بنابراین در فصل زمستان از خیار و هندوانه و کاهو و گوجه که مخصوص تابستان است. استفاده نشود.

• نکته: یکی از مهم ترین علل سرماخوردگی در فصل زمستان، خوردن میوه خصوصا میوه هایی چون خیار، هندوانه، توت فرنگی و کاهوست، چون این میوه ها رطوبت بدن و مغز را افزایش می دهند و باعث آبریزش بینی می شوند. 

حتما بخوانید: جشن میانه زمستان چیست

فواید مصرف آجیل در زمستان

بهترین فصل استفاده از آجیل ها، فصل زمستان است. از قدیم همواره در شب نشینی های زمستان از آجیل استفاده می کردند. استفاده از مغزها و آجیل ها با طبع گرم مانند: گردو، بادام، فندق، پسته، کشمش، مویز، توت، تخم آفتابگردان، انجیر و سنجد، علاوه بر این که برای حافظه، مغز، قلب و کبد بسیار مفید است، به علت گرم بودن به تعديل فصل زمستان کمک می کند. 

• نکته بسیار مهم در استفاده از مغزها و تخم ها: این است که مغزها و تخم هایی که روغن آنها زیاد است، مانند: گردو، پسته، بادام، چلغوز، نارگیل، تخم خیار، تخم هندوانه، تخم خربزه، تخم کدو، تخم آفتاب گردان و فندق، اگر در پوست سفت خود باشند، تا یک سال باقی می مانند، در غیر این صورت یعنی اگر پوست سفت آن ها را جدا کنند، یک هفته و حتی کمتر از آن باقی می مانند. جدا کردن آن از پوست، باعث از بین رفتن خواص آن و بعضا فاسد شدن آن ها می شود. شیوه صحیح خوردن آنها به این شکل است که آنها را سالم خریداری کنید و پوست آن ها را موقع خوردن جدا کنید. 

تقریبا همه ادویه جات گرم و خشک هستند؛ بنابراین می توانید در آش ها، سوپ ها و خورش های مختلفی که درست می کنید، به اندازه کافی از ادویه جات استفاده کنید که هم باعث گرم شدن طبع غذا می شود و هم باعث خوشمزه تر شدن آن می گردد. ادویه های مشهور که مزاج گرم و خشک دارند عبارتند از: فلفل قرمز، فلفل سیاه، زنجبیل، آویشن، زیره سبز، زیره سیاه، رازیانه، خولنجان و دارچین. 

حتما بخوانید: مراقبت از پوست صورت و بدن در زمستان

غذاهای مضر فصل زمستان

از سردیجات مانند خیار، کاهو، ماست، دوغ، سرکه، آبلیمو، آبغوره پرهیز شود. پرورده و ترشی سیر و هویج و فلفل و زنجبیل در این فصل مفید است. استفاده از شلغم، هویج، کرفس و امثال اینها نیز در این فصل توصیه می شود در این فصل به جای استفاده از شربت ها، باید از دم کرده های گرم مانند: دارچین، هل، زعفران، زیره، آویشن، پونه، اسطوخودوس و... که علاوه بر گرم کردن بدن در پیشگیری از سرماخوردگی هم مؤثرند، استفاده شود. شیوه دم کردن آن ها به این صورت است که به مقدار لازم در قوری ریخته، مقداری نبات هم در آن بریزید. سپس قوری را در حرارت ملایم گاز یا سماور قرار داده، یک ربع بعد صاف کرده و میل کنید. 

خوردن غذاهای غليظ و نسبتا دیر هضم به مقدار کم در این فصل مانعی ندارد، زیرا به سبب سردی هوا، گرما و خون بدن میل به درون دارد و دستگاه گوارش قوی است غذاهای غلیظی که در این فصل می توان خورد، عبارتند از: گوشت گوساله، حلیم، کله پاچه، گوشت نمک سود و شتر. گوشت مرغ و خروس و دیگر پرندگان و شترمرغ نیز در این فصل خوب است. 

در این فصل باید لباس بیشتری پوشیده شود و از لباس های پشمین و پنبه ای استفاده شود، چون این ها برخلاف کتان، گرم هستند. نیز بر فرش های گرم و نرم نشسته و در وقت خواب با لحاف گرم خود را پوشانید. استفاده از کلاه در این فصل ضروری می باشد. در این فصل از فصد (رگ زنی) و حجامت و قی و مسهل خوردن شدید پرهیز شود. زیرا همه این ها باعث ضعف بدن می شود. علت ممنوعیت فصد و حجامت و قی این است که در این فصل، به سبب سردی هوا، خون و گرمای بدن میل به درون بدن دارد و در صورت  خون گیری خون با فشار به سطح آورده می شود و باعث ضعف می شود. از طرفی هیجان خون در سرمای شدید کاهش می یابد.

کرسی زمستان 

یکی از حکیمانه ترین و عالمانه ترین تدابیر زمستان در گرمایش مقول، کرسی می باشد؛ عظمت این چوب چهارگوش کوچک، انسان را به کرنش در حکمیانه بودن آن وا می دارد. کرسی در مناطق سردسیر ایران همواره یکی از وسایلی بوده که شب نشینی های اطراف آن و صمیمیت های آن هنوز در بسیاری از سینه ها به یادگار مانده است. این مکعب چوبی، هم فال است و هم تماشاء هم صرفه جویی است و هم مکعبی درمانی: هم آرامش است و هم صمیمیت. 

مزایای استفاده از کرسی در فصل زمستان

1.  با حداقل انرژی، حداکثر بهره وری را دارد؛ چون اتاقک کوچک کرسی گرمای زیادی مصرف نمی کند؛ الان معضل انرژی در دنیا به یک مسئله بحران ساز در بین کشورها تبدیل شده است و بسیاری از جنگ ها و مصلحت اندیشی های ملل دنیا به خاطر انرژی است به کار گرفتن این سیستم، نیاز افراد به انرژی دیگری را منتفی می کند. دیگر نیازی نیست انرژی کل مردم از یک منطقه گازخیز بیاید که اگر مشکلی در گاز آن منطقه پیش بیاید، مردم از سرما تلف شوند. بلکه مردم هر منطقه قادر بودند در همان منطقه هیزم مورد نیاز خود را تأمین کنند. نمونه این مسئله در سال 1386 ش، در مازندران پیش آمد در سالی که برف همه گازها و برق ها را قطع کرده بود، مردم همه وسایل چوبی شان را به کرسی تبدیل کردند. 

حتما بخوانید: خواص درمانی کرسی برای بدن، زنان و مردان

2. با گرم نگه داشتن پاها و تعریق آنها، از بیماری هایی مفصلی که ناشی از غلبه سردی و تری است، جلوگیری می کند. چون در فصل زمستان از یک طرف به خاطر سردی و تری ذاتی هوا و از طرف دیگر، به خاطر عدم تحرک، رطوبت بدن و خصوصا مفاصل افزایش می یابد. قدیما برای رفع این مشکل از کرسی استفاده می کردند. الان مشكل مفاصل یکی از بلاهایی است که برای دیدن آن فقط کافی است سری به مساجد خودمان بزنیم و تعداد افرادی که به روی صندلی نماز می خوانند را بشماريم.

3. همان طور که گفتیم، قلب انسان گرم است و نیاز به هوای خنک دارد: همه ما از هوای خنک لذت می بریم؛ در فصل زمستان هم همین طور است. از یک طرف نیاز به گرم کردن بدن داریم و از طرف دیگر، در صورت بالا رفتن دمای اتاق، هوای خنک را از دست می دهیم، در این جا استفاده از کرسی مسئله را حل می کند. با گرم کردن اندام های پایینی خصوصا پاها، کل بدن گرم می شود، زیرا همواره دست و پا بیشتر از دیگر قسمت ها سرد می شوند اما هوای خانه خنک باقی می ماند. وسایل گرمایشی خصوصا فن کویل ها با گرم کردن هوای خانه، آن را نامطلوب، کسل کننده و ملال آور می کنند، زیرا هوای گرم خانه به سمت بالا می رود و در حالی که هنوز پاها گرم نشده است، هوای خانه گرم می شود. 

تدبیر هوای آلوده در شهرهای بزرگ (تصفیه هوای خانه و اطراف آن در زمان آلودگی هوا)

حکمای طب سنتی معتقدند که در زمان آلودگی شدید هوا، هوای داخل خانه از هوای بیرون بهتر بوده و ضد عفونی کردن آن آسان تر است و خروج از خانه به جز در مواقع ضروری صحیح نیست. آنان به تصفیه هوای خانه و اطراف آن در زمان آلودگی هوا نیز اندیشیده اند و به این منظور روش های اصلاح هوا را با استفاده از دود دادن بعضی گیاهان در فضای آلوده یا پاشیدن برخی مواد و عصاره ها به سطوح آلوده پیشنهاد کرده اند:

1. در هنگام آلودگی هوا بهتر است حوض یا استخر خانه از آب خالی باشد و از دستگاه های مرطوب کننده هوا در خانه استفاده نشود زیرا رطوبت بالا، فضا را مستعد عفونت و اخلاط بدن را مستعد فساد می کند. بنابراین در هنگام آلودگی هوا، هر چه هوای محیط خشک تر باشد مطلوب تر است. 

٢. دود دادن گیاهان و موادی که اصلاح کننده هوا هستند، مناسب است مانند اسفند، سعد، کندر، صندل، مورد، پوست انار، لادن، مشک، زعفران، عود، عنبر، مصطکی، سندروس، میخک، قسط، چوب سرو و گز، بادام تلخ و... 

٣. داخل به با سیب را خالی کنید و با گلاب پر کرده و بر حرارت بگذارید تا بوی آن فضای خانه را معطر کند و آلودگی را از بین ببرد.

4. ظرفی شیشه ای را از سرکه و صندل ساییده و مقداری گل ارمنی پر کنید و هر از گاهی ظرف را حرکت دهید تا بوی آن در خانه منتشر شده و هوا را معطر و ضد عفونی کند. 

5. برای ضد عفونی کردن هوای اتاق، یک لیوان سرکه را در 20-18 لیوان آب ریخته و روی حرارت بسیار کم بگذارید تا پیوسته بجوشد. نیاز به سرکه زیاد نیست که بوی سرکه در اتاق پیچیده و باعث آزار شود.) همچنین تعدادی پیاز، سیر و نارنج یا هر کدام از آنها که در دسترس بود را از وسط نصف کرده و در گوشه و کنار اتاق و محل نشست و برخاست و به خصوص محل خواب اهل منزل قرار دهید و هر 24 ساعت آنها را برداشته و پیاز، سیر و نارنج تازه جایگزین نمایید. 

حتما بخوانید: بهترین روش ضد عفونی و شستن میوه و سبزیجات

6. برای رفع آلودگی و ضد عفونی کردن سطوح، طب سنتی استفاده از عصاره سرکه ای پیاز و سیر را مطرح می کند. برای تهیه آن، پیاز و سیر را رنده کرده و در سرکه بخیسانید و بعد از مدتی صاف کنید و آب حاصل را با دستمال به سطوح مورد نیاز بمالید. 

7. ماسک توصیه شده توسط حکمای طب سنتی در زمان آلودگی هوا، عبارت است از پارچه ای که با مخلوط موسیر و سرکه، خیس و آغشته شده باشد که می توان این ترکیب را بر روی ماسک های کنونی نیز به کار برد. 

8. یکی از بهترین تدابیر دیگر استفاده از روغن گاو است چه در غذا و چه برای روغن مالی بدن. تلاوت سوره تغابن نيز در هنگام آلودگی هوا و همه گیری بیماری ها برای رفع ضرر توصیه شده است. 

سخن آخر

تأثیر آب و هوا بر انسان زیاد است و شکل دهنده بسیاری از حالات روانی افراد اقاليم و مناطق مختلف می شود. از دیدگاه طب سنتی، هر فصلی مزاج، غذا، نوشیدنی و تدابیر خاص خود را دارد. در ادامه با آنها آشنا شوید. درباره فصل های سال و تأثیرات آنها بر بدن انسان در علم طب سنتی؛ توصیه های طب سنتی برای فصل زمستان فواید استفاده از کرسی در زمستان؛ تصفیه هوای خانه و اطراف آن در زمان آلودگی هوا در این مقاله سلام دنیا صحبت کردیم. امیدوارم برایتان مفید بوده باشد.

مقالات مرتبط:

خواص روغن حیوانی کرمانشاهی در طب سنتی

تدابیر فصل بهار در طب سنتی

تدابیر فصل تابستان در طب سنتی

تدابیر فصل پاییز در طب سنتی