کمبود تستوسترون یا هیپوگنادیسم مردانه یکی از مشکلات شایع هورمونی است که می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر سلامت جسمی، روانی و جنسی مردان داشته باشد. این بیماری ممکن است در هر سنی رخ دهد و علائم آن از کاهش میل جنسی تا مشکلات جدی‌تر مانند ناباروری متفاوت باشد. شناخت علل، نشانه‌ها و روش‌های درمان کمبود تستوسترون، گامی مهم در بهبود کیفیت زندگی مبتلایان است. در این مقاله از سلام دنیا به بررسی کامل علائم کمبود تستوسترون در مردان جوان، و کودکان، علت و نشانه‌ها کمبود تستوسترون و عوارض و درمان هیپوگنادیسم پرداخته‌ایم.
کمبود تستوسترون (هیپوگنادیسم مردانه) چیست؟
کمبود تستوسترون، که با نام علمی «هیپوگنادیسم مردانه» نیز شناخته می‌شود، حالتی است که در آن بیضه‌های مردان قادر به تولید مقدار کافی از هورمون تستوسترون نیستند. تستوسترون، هورمون اصلی جنسی در مردان است و نقش مهمی در سلامت جسمی، جنسی و روانی ایفا می‌کند. این هورمون عمدتاً توسط سلول های خاصی به نام «سلول های لیدیگ» در بیضه‌ها تولید می‌شود. دلایل بروز این مشکل می‌تواند متفاوت باشد؛ از جمله بیماری‌ها یا آسیب‌هایی که به بیضه‌ها، غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس (مراکز تنظیم هورمون در مغز) آسیب وارد می‌کنند.
خوشبختانه، این وضعیت معمولاً قابل درمان است و یکی از روش‌های مؤثر برای کنترل آن، «درمان جایگزینی تستوسترون» است که با تجویز پزشک انجام می‌شود. کمبود تستوسترون در سنین مختلف علائم متفاوتی ایجاد می‌کند. سطح تستوسترون در بزرگسالان به‌طور طبیعی با افزایش سن کاهش می‌یابد. نام‌های دیگر برای کمبود تستوسترون یا هیپوگنادیسم مردانه شامل موارد زیر است:
- سندرم کمبود تستوسترون
- کمبود تستوسترون
- هیپوگنادیسم اولیه
- هیپوگنادیسم ثانویه
- هیپوگنادیسم هیپرگنادتروپیک
- هیپوگنادیسم هیپوگنادتروپیک
حتما بخوانید: تاثیر خودارضایی بر تستوسترون و میل جنسی مردان و زنان
هورمون تستوسترون چه نقشی دارد؟
تستوسترون اصلی‌ترین هورمون آندروژن در بدن است. این هورمون موجب بروز ویژگی‌های جنسی مردانه می‌شود و برای تولید اسپرم (اسپرماتوژنز) ضروری است. سطح تستوسترون در مردان به‌طور طبیعی بسیار بیشتر از زنان است. در مردان، تستوسترون به حفظ و رشد موارد زیر کمک می‌کند:
- اندام‌های جنسی و دستگاه تناسلی
- توده‌ی عضلانی
- میزان کافی گلبول‌های قرمز
- تراکم استخوان‌ها
- احساس کلی سلامت و شادابی
- عملکرد جنسی و تولیدمثل
بدن شما معمولاً سطح تستوسترون را به‌طور دقیق و منظم کنترل می‌کند. میزان این هورمون معمولاً در ساعات اولیه صبح در بالاترین سطح قرار دارد و در طول روز به‌تدریج کاهش می‌یابد. کنترل تولید و ترشح تستوسترون در بیضه‌ها بر عهده‌ی دو بخش مهم از مغز، یعنی هیپوتالاموس و غده هیپوفیز است. هیپوتالاموس، هورمونی به نام هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) ترشح می‌کند که باعث تحریک هیپوفیز برای ترشح هورمون لوتئینه‌کننده (LH) می‌شود. LH سپس به غدد جنسی (بیضه‌ها در مردان یا تخمدان‌ها در زنان) منتقل می‌شود و آنها را برای تولید و ترشح تستوسترون تحریک می‌کند.
همچنین، غده هیپوفیز هورمون محرک فولیکولی (FSH) را نیز ترشح می‌کند که نقش اصلی در تولید اسپرم دارد. بنابراین، هرگونه مشکل یا اختلال در بیضه‌ها، هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز می‌تواند باعث کاهش سطح تستوسترون یا بروز «هیپوگنادیسم مردانه» شود.
سطح پایین تستوسترون چه میزانی دارد؟
انجمن اورولوژی آمریکا (AUA) سطح تستوسترون کمتر از 300 نانوگرم در دسی‌لیتر (ng/dL) را در بزرگسالان، به‌عنوان کمبود تستوسترون در نظر می‌گیرد. با این حال، برخی از متخصصان و پژوهشگران معتقدند که سطح کمتر از 250 نانوگرم در دسی‌لیتر نیز نشانه‌ی کمبود است. در عین حال، پزشکان برای تشخیص نهایی علاوه بر آزمایش خون، به علائم بالینی فرد نیز توجه می‌کنند.
حتما بخوانید: علائم پایین بودن تستوسترون در مردان
چه کسانی به کمبود تستوسترون (هیپوگنادیسم مردانه) مبتلا می‌شوند؟
هیپوگنادیسم مردانه یک وضعیت پزشکی است که می‌تواند در هر سنی — از بدو تولد تا بزرگسالی — افراد دارای بیضه را تحت تأثیر قرار دهد. با این حال، برخی افراد بیش از دیگران در معرض ابتلا به کمبود تستوسترون هستند، از جمله کسانی که:
- سن بالاتری دارند
- دچار اضافه‌وزن یا چاقی هستند
- دیابت نوع 2 کنترل‌نشده دارند
- از آپنه انسدادی خواب (وقفه تنفسی در خواب) رنج می‌برند
- به بیماری‌های مزمن مانند نارسایی کلیه یا سیروز کبدی مبتلا هستند
- به ویروس HIV یا بیماری ایدز مبتلا هستند
شیوع کمبود تستوسترون چقدر است؟
برآورد میزان شیوع کمبود تستوسترون دشوار است، زیرا تعاریف مختلفی در پژوهش‌های گوناگون برای «سطح پایین تستوسترون» ارائه شده است. با این حال، داده‌های موجود نشان می‌دهد که حدود 2 درصد از مردان ممکن است به کمبود تستوسترون مبتلا باشند. برخی مطالعات دیگر نیز برآورد کرده‌اند که بیش از 8 درصد از مردان بین 50 تا 79 سال سطح تستوسترون پایین دارند.
علائم کمبود تستوسترون چیست؟
علائم کمبود تستوسترون می‌توانند بسیار متنوع باشند و معمولاً به سن فرد نیز بستگی دارند. برخی از علائمی که به‌طور خاص در مردان نشان‌دهنده‌ی کمبود تستوسترون هستند عبارت‌اند از:
- کاهش میل جنسی
- ناتوانی در نعوظ (اختلال در عملکرد جنسی)
- ریزش مو در ناحیه زیر بغل و ناحیه تناسلی
- کوچک شدن بیضه‌ها
- گرگرفتگی
- کاهش یا نبود اسپرم (آزواسپرمی) که می‌تواند موجب ناباروری در مردان شود
حتما بخوانید: عوارض و درمان بالا و پایین بودن تستوسترون
سایر علائم احتمالی کمبود تستوسترون در مردان:
- احساس افسردگی یا خلق پایین
- مشکل در تمرکز و حافظه
- افزایش چربی بدن
- بزرگ شدن بافت سینه در مردان (ژنیکوماستی)
- کاهش قدرت و حجم عضلات
- کاهش توان و استقامت بدنی
علائم کمبود تستوسترون در کودکان و نوجوانان
کمبود تستوسترون پیش از بلوغ یا در زمان بلوغ در پسران ممکن است با علائم زیر همراه باشد:
- رشد کند قد (در حالی که دست‌ها و پاها ممکن است نسبت به بقیه‌ی بدن به‌طور نامتناسب رشد کنند)
- کاهش یا تأخیر در رشد موی ناحیه تناسلی
- رشد ناکافی آلت تناسلی و بیضه‌ها
- کم بودن یا نبود تغییرات در تُن صدا
- قدرت جسمی و استقامت کمتر از حد طبیعی
علت‌های کمبود تستوسترون چیست؟
دلایل مختلفی می‌توانند منجر به کاهش سطح تستوسترون شوند. هیپوگنادیسم مردانه (کمبود تستوسترون) به‌طور کلی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود:
- هیپوگنادیسم اولیه (اختلال در بیضه‌ها)
- هیپوگنادیسم ثانویه (اختلال در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس)
هر یک از این دو نوع، ممکن است مادرزادی (از بدو تولد) یا اکتسابی (در دوران کودکی یا بزرگسالی) باشند.
1. علل هیپوگنادیسم اولیه در مردان
هیپوگنادیسم اولیه زمانی اتفاق می‌افتد که مشکلی در عملکرد بیضه‌ها وجود داشته باشد و این اندام‌ها نتوانند به‌درستی تستوسترون تولید کنند. نام دیگر این حالت، هیپوگنادیسم هیپرگنادوتروپیک است. در این حالت، غده هیپوفیز تلاش می‌کند با ترشح بیشتر هورمون‌های LH (هورمون لوتئینه‌کننده) و FSH (هورمون محرک فولیکول) که به آنها “گنادوتروپین” گفته می‌شود، بدن را وادار به افزایش تولید تستوسترون و اسپرم کند.
اما اگر بیضه‌ها آسیب‌دیده باشند (برای مثال بر اثر شیمی‌درمانی قبلی) یا اصلاً وجود نداشته باشند، به این هورمون‌ها پاسخ نمی‌دهند. در نتیجه، تولید تستوسترون و اسپرم کاهش می‌یابد یا متوقف می‌شود. در برخی موارد، سطح تستوسترون در محدوده طبیعی باقی می‌ماند اما سطح گنادوتروپین‌ها بالا است. در چنین شرایطی، تصمیم‌گیری درباره‌ی نیاز به درمان به عهده پزشک متخصص خواهد بود. بیماری‌های مادرزادی که می‌توانند باعث هیپوگنادیسم اولیه شوند:
- فقدان بیضه‌ها در زمان تولد (آنورکیا)
- پایین نیامدن بیضه‌ها به داخل کیسه بیضه (کریپتورکیدیسم)
- رشد ناکافی سلول های لیدیگ در بیضه‌ها (هیپوپلازی سلول های لیدیگ)
- سندرم کلاین‌فلتر (اختلال ژنتیکی که در آن فرد دارای یک کروموزوم X اضافی است: XXY به جای XY)
- سندرم نونان (بیماری نادر ژنتیکی که ممکن است باعث بلوغ دیررس، پایین نیامدن بیضه‌ها یا ناباروری شود)
- دیستروفی میوتونیک (نوعی از بیماری‌های ارثی تحلیل عضلات)
حتما بخوانید: باورهای درست و نادرست در مورد میل جنسی در مردان
شرایط اکتسابی که می‌توانند منجر به هیپوگنادیسم اولیه شوند:
- آسیب‌دیدگی یا برداشتن بیضه‌ها
- التهاب بیضه (اورکیت)، معمولاً ناشی از عفونت باکتریایی (مثل بیماری‌های مقاربتی) یا ویروسی (مانند اوریون)
- شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی در ناحیه بیضه‌ها
- برخی تومورها
- مصرف استروئیدهای آنابولیک (داروهای تقویت عضله غیرمجاز)
2. علل هیپوگنادیسم ثانویه در مردان
هیپوگنادیسم ثانویه زمانی رخ می‌دهد که اختلالی در عملکرد هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز باعث کاهش تولید تستوسترون شود. به این نوع، هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک نیز گفته می‌شود، زیرا در آن، سطح هورمون‌های LH (لوتئینه‌کننده) و FSH (محرک فولیکول) پایین‌تر از حد طبیعی است. این کاهش، به تولید کمتر تستوسترون و اسپرم منجر می‌شود. بیماری‌های مادرزادی که ممکن است به هیپوگنادیسم ثانویه منجر شوند:
- هیپوگنادیسم هیپوگنادوتروپیک ایزوله: وضعیتی که در آن از بدو تولد، ترشح هورمون آزادکننده گنادوتروپین (GnRH) کاهش یافته یا غیرفعال است.
- سندرم کالمن: یک اختلال ژنتیکی نادر که باعث اختلال در رشد سلول های عصبی هیپوتالاموس می‌شود، که مسئول تولید GnRH هستند. این سندرم همچنین می‌تواند باعث کاهش یا فقدان حس بویایی شود.
- سندرم پرادر-ویلی: یک بیماری نادر ژنتیکی با درگیری چندین سیستم بدن که می‌تواند عملکرد هیپوتالاموس را مختل کند.
بیماری‌ها و شرایط اکتسابی که ممکن است باعث هیپوگنادیسم ثانویه شوند:
- نارسایی هیپوفیز (هیپوپیتوئیاریسم) که ممکن است در اثر تومور آدنوم، بیماری‌های نفوذی، عفونت، آسیب‌دیدگی، پرتودرمانی یا جراحی‌های مرتبط با هیپوفیز ایجاد شود.
- افزایش بیش از حد پرولاکتین خون (هایپرپرولاکتینمی)
- بیش‌بارگیری آهن (هموکروماتوز)
- آسیب به مغز یا جمجمه
- سندرم کوشینگ
- سیروز کبدی
- نارسایی کلیه
- اچ‌آی‌وی/ایدز
- اختلال مصرف الکل
- دیابت کنترل‌نشده
- چاقی مفرط
- آپنه انسدادی خواب
- مصرف برخی داروها از جمله: استروژن‌ها، داروهای روان‌گردان، متوکلوپرامید، افیون‌ها، لوپرولید، گوسرلین، تریپتورلین، و داروهای جدید مهارکننده ساخت آندروژن که برای درمان سرطان پروستات استفاده می‌شوند.
حتما بخوانید: علائم سوزاک در مردان و زنان چیست
هیپوگنادیسم با شروع دیررس (LOH) چیست؟
هیپوگنادیسم با شروع دیررس (Late-onset hypogonadism یا LOH) نوعی از هیپوگنادیسم ثانویه در مردان است که در اثر روند طبیعی افزایش سن ایجاد می‌شود. با افزایش سن، عملکرد محور هیپوتالاموس-هیپوفیز و نیز عملکرد سلول های لیدیگ در بیضه‌ها کاهش می‌یابد که این مسئله باعث افت تولید تستوسترون و/یا اسپرم می‌شود. LOH و کمبود تستوسترون در مردانی که به دیابت نوع 2 مبتلا هستند، یا دچار اضافه وزن و/یا چاقی می‌باشند، شایع‌تر است.
برای مثال:
- در یک مطالعه، 30٪ از مردان دارای اضافه‌وزن دچار کمبود تستوسترون بودند؛ در حالی که تنها 6٪ از مردانی با وزن طبیعی این مشکل را داشتند.
- در مطالعه‌ای دیگر، 25٪ از مردان مبتلا به دیابت نوع 2 کمبود تستوسترون داشتند، در حالی که در مردان بدون دیابت، این عدد 13٪ بود.
کمبود تستوسترون چگونه تشخیص داده می‌شود؟
اگر علائم یا نشانه‌هایی از کمبود تستوسترون داشته باشید، پزشک ابتدا معاینه فیزیکی انجام خواهد داد. همچنین، در مورد سابقه پزشکی، داروهایی که مصرف می‌کنید (یا در گذشته مصرف کرده‌اید)، سابقه مصرف سیگار و علائمی که در حال حاضر تجربه می‌کنید، از شما سؤال خواهد شد. در بیشتر موارد، برای بررسی سطح تستوسترون، آزمایش خون تجویز می‌شود.برای تشخیص دقیق، پزشک ترکیبی از علائم بالینی، سابقه پزشکی و نتایج آزمایش خون را در نظر می‌گیرد.
چه آزمایش‌هایی برای تشخیص کمبود تستوسترون انجام می‌شود؟
برای تأیید کمبود تستوسترون و شناسایی علت آن، ممکن است آزمایش‌های زیر توسط پزشک تجویز شود:
- آزمایش سطح کلی تستوسترون در خون: این آزمایش معمولاً به دو نمونه‌گیری در فاصله زمانی بین ساعت 8 تا 10 صبح نیاز دارد، زمانی که سطح تستوسترون به طور طبیعی در بالاترین حد خود قرار دارد. اگر اخیراً بیمار بوده‌اید یا هنوز بهبودی کامل نیافته‌اید، حتماً پزشک را مطلع کنید؛ زیرا بیماری‌های حاد می‌توانند باعث کاهش کاذب سطح تستوسترون در نتایج آزمایش شوند.
- آزمایش خون برای هورمون لوتئینه‌کننده (LH): این تست به پزشک کمک می‌کند تا مشخص کند آیا کمبود تستوسترون ناشی از اختلال در عملکرد غده هیپوفیز است یا خیر.
- آزمایش سطح پرولاکتین در خون: سطح بالای پرولاکتین می‌تواند نشانه‌ای از مشکلات یا تومورهای غده هیپوفیز باشد.
کمبود تستوسترون چگونه درمان می‌شود؟
پزشکان معمولاً برای درمان هیپوگنادیسم مردانه (کمبود تستوسترون)، از درمان جایگزینی تستوسترون (Testosterone Replacement Therapy) استفاده می‌کنند. این درمان به اشکال مختلفی انجام می‌شود، از جمله:
- ژل پوستی تستوسترون: این ژل به‌صورت روزانه و طبق دستور پزشک روی پوست تمیز و خشک مالیده می‌شود. باید از تماس پوست به پوست با دیگران پس از استفاده جلوگیری شود تا از انتقال ژل به دیگران پیشگیری گردد. این روش یکی از رایج‌ترین درمان‌ها در ایالات متحده است.
- تزریق عضلانی تستوسترون: این تزریق‌ها ممکن است توسط خود فرد یا پزشک هر 1 تا 2 هفته انجام شوند. نوع دیگری از تزریق‌های بلندمدت نیز وجود دارد که هر 10 هفته یک‌بار تجویز می‌شود. همچنین گزینه تزریق زیرجلدی هم در برخی موارد وجود دارد.
- چسب پوستی تستوسترون: این چسب‌ها روزانه روی پوست قرار داده می‌شوند. معمولاً باید محل استفاده هر روز تغییر کند تا از تحریک یا آسیب پوستی جلوگیری شود.
- کپسول زیرپوستی تستوسترون: متخصص این کپسول‌ها را هر 3 تا 6 ماه زیر پوست قرار می‌دهد. این روش دوز ثابت و طولانی‌مدتی از تستوسترون را در بدن فراهم می‌کند.
حتما بخوانید: درمان خانگی پاپول مرواریدی آلت تناسلی
- قرص چسبنده لثه‌ای (بوکال): این قرص‌ها دو بار در روز به لثه بالا چسبانده می‌شوند و تستوسترون از طریق لثه جذب جریان خون می‌شود.
- ژل بینی تستوسترون: این ژل به‌صورت موضعی در هر سوراخ بینی، سه بار در روز استعمال می‌شود.
- قرص خوراکی تستوسترون: نوع خاصی از تستوسترون خوراکی به نام تستوسترون آندکانوآت برای افرادی تجویز می‌شود که کمبود تستوسترون آنها به دلیل شرایط خاص پزشکی مانند سندرم کلاین‌فلتر یا آسیب به غده هیپوفیز (مثلاً ناشی از تومورها) است.
چه افرادی ممکن است نتوانند درمان جایگزینی تستوسترون را دریافت کنند؟
اگر سابقه هر یک از موارد زیر را داشته باشید، ممکن است نتوانید تحت درمان جایگزینی تستوسترون قرار بگیرید:
- سرطان پروستات (وجود توده‌ای در پروستات که هنوز بررسی و ارزیابی نشده است. لازم است قبل از شروع درمان جایگزینی تستوسترون، همه افراد تحت غربالگری پروستات قرار بگیرند.)
- سرطان پستان
- نارسایی قلبی کنترل‌نشده
- آپنه خواب انسدادی درمان‌نشده
عوارض جانبی درمان جایگزینی تستوسترون
درمان جایگزینی تستوسترون ممکن است با عوارض جانبی زیر همراه باشد:
- بروز آکنه یا پوست چرب
- تورم مچ پاها به دلیل احتباس خفیف مایعات
- تحریک پروستات که می‌تواند باعث بروز مشکلات ادراری مانند دشواری در ادرار کردن شود
- بزرگ شدن یا حساس شدن سینه ها
- تشدید آپنه خواب
- کوچک شدن بیضه‌ها
- تحریک و التهاب پوست (در صورت استفاده از تستوسترون موضعی)
ناهنجاری‌های آزمایشگاهی که ممکن است در اثر درمان جایگزینی تستوسترون رخ دهد:
- افزایش سطح آنتی‌ژن اختصاصی پروستات (PSA)
- افزایش تعداد گلبول‌های قرمز خون
- کاهش تعداد اسپرم‌ها که می‌تواند منجر به ناباروری شود؛ این موضوع به‌ویژه برای افراد جوانی که قصد دارند فرزندان زیستی داشته باشند، اهمیت زیادی دارد
اگر دچار کمبود تستوسترون (هیپوگنادیسم مردانه) باشم، چه انتظاری باید داشته باشم؟
کمبود تستوسترون بیماری‌ای نیست که بتوان با یک بار درمان آن را کاملاً رفع کرد. با این حال، درمان هورمونی مداوم می‌تواند به بهبود میل جنسی، کاهش علائم افسردگی و افزایش سطح انرژی در افراد مبتلا به کمبود تستوسترون کمک کند. همچنین این درمان ممکن است باعث افزایش حجم عضلانی و تراکم استخوان شود.
میزان مرگ و میر در مردانی که دچار کمبود تستوسترون هستند، به‌طور قابل توجهی بیشتر از مردانی با سطح نرمال تستوسترون است. با این حال، هنوز مشخص نیست که آیا درمان جایگزینی تستوسترون و رساندن آن به سطح طبیعی، می‌تواند این افزایش مرگ و میر را کاهش دهد یا خیر.
بنابراین، تمرکز درمان بیشتر بر کاهش علائم بیماری است تا رسیدن به یک سطح خاص تستوسترون در خون. در موارد هیپوگنادیسم مادرزادی، درمان جایگزینی تستوسترون معمولاً به پیشگیری از مشکلات ناشی از تأخیر در بلوغ کمک می‌کند.
حتما بخوانید: نشانه های اعتیاد جنسی یا هایپر سکشوال
آیا می‌توان از کمبود تستوسترون جلوگیری کرد؟
متخصصان و پژوهشگران پزشکی تاکنون راهی برای پیشگیری از کمبود تستوسترون ناشی از مشکلات ژنتیکی یا آسیب به بیضه‌ها، هیپوتالاموس یا غده هیپوفیز نیافته‌اند. با این حال، رعایت برخی عادات سالم در سبک زندگی ممکن است به حفظ سطح طبیعی تستوسترون کمک کند، از جمله:
- تغذیه سالم
- ورزش منظم
- کنترل وزن
- خودداری از مصرف بیش از حد الکل و مواد مخدر
چه زمانی باید به پزشک مراجعه کنم؟
- اگر تحت درمان جایگزینی هورمونی هستید، مراجعه منظم به پزشک برای پیگیری روند درمان بسیار مهم است.
- در صورتی که علائم کمبود تستوسترون مانند کاهش میل جنسی یا گرگرفتگی را تجربه می‌کنید، حتماً با پزشک مشورت کنید تا ارزیابی و در صورت نیاز آزمایش خون انجام شود.
- اگر فرزند شما تا سن 14 سالگی علائم بلوغ را نشان نمی‌دهد، بهتر است با پزشک اطفال او صحبت کنید.
سخن آخر
بسیاری از مردان کمبود تستوسترون را به‌عنوان بخشی طبیعی از افزایش سن می‌پذیرند، اما این وضعیت می‌تواند کیفیت زندگی را به‌طور قابل توجهی کاهش دهد. تشخیص به موقع و درمان مناسب می‌تواند به بهبود علائم، افزایش انرژی و سلامت کلی کمک کند. بنابراین در صورت مشاهده علائم مشکوک، حتماً به پزشک مراجعه کنید و راهکارهای درمانی را جدی بگیرید.
مطالب مرتبط:
علل و درمان میل رابطه جنسی با کودک
نحوه کنترل شهوت و وسوسه های جنسی
دیدگاه ها