وضع تغذیه ما در نیم قرن اخیر، بسیار متحول شده است. نهادهای تغذیه ای غربی در این مدت خصوصا بعد از اصلاحات ارضی به طور جدی در جامعه ما مستقر شده اند؛ فروشگاه های بزرگ مواد غذایی، رستوران ها، فست فودها و کافی شاپ هایی که هر روز مثل قارچ در خیابان های شهر می روید، در فرهنگ ما سابقه چندانی نداشته است. غذاهای ما هم از قهوه گرفته تا پرتقال مصری، از موز آمریکای جنوبی تا آناناس استوایی، چیزهایی است که نیاکانمان آن ها را نمی شناختند.
عادات غذایی ما هم به کلی متحول شده است؛ عادت کرده ایم روی میز غذا بخوریم، اغلب هنگام غذا خوردن مشغول دیدن تلویزیون هستیم، سر سفره هایمان همیشه سالاد یا دیگر مخلفات است. مواد مصرفی ما اغلب پاستوریزه و بسته بندی شده اند، تاریخ مصرف دارند و از فاصله های دور و نزدیک به محل سکونت ما آورده می شوند. گاهی فریز شده هستند و معمولا نام یک شرکت تجاری را با خود به همراه دارند. بر روی این کالاها یک جدول ارزش غذایی درج شده که میزان کالری و پروتئین و چربی آن را مشخص می کند. غذاهایی که ما می خوریم، همه دست کاری شده اند؛ برنج های ژنتیکی، خیارهایی که به زور کود و سم رشد کرده اند، بادام ها و گردوها و تخمه هایی که آن ها را از پوسته جدا می کنند و ماه ها بعد به دست ما می رسد، مرغ هایی که در کمتر از نصف مدت طبیعی، چاق و چله شده اند، گوشت های منجمدی که گاهی سال ها در فریزرها ذخیره شده اند.
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که زورتان به بلند کردن کیسه برنجی نرسیده باشد یا نتوانسته باشید از یک تپه بالا بروید و یکدفعه سر و کله یکی از قدیمی ها پیدا شود و به شما کنایه بزند که شما نسل روغن نباتی هستید!
بله، درست است مردم ما تا قبل از سال 1317 روغن حیوانی مصرف می کردند. در این سال اولین کارخانه روغن کشی در ورامین راه اندازی شد. امروزه به جایی رسیده ایم که سالانه یک و نیم میلیون تن روغن نباتی خام به کشور وارد می شود و جالب اینجاست که 9 ماده اولیه صنعت روغن نباتی، وارداتی است.
آیا ما از نظر طب سنتی غذای سالم می خوریم؟
مروری کوتاه بر رسانه ها و اخبار مسئولین وزارت بهداشت، نشان می دهد که در عصر جدید، به ندرت غذای سالم به دست ما می رسد. در این جا با مرور برخی از آلودگی های غذایی که مسئولین بهداشت آن را تأیید کرده اند، به بررسی وضع تغذیه می پردازیم. غذاهایی که ما می خوریم، حاوی آلودگی هایی چون افزودنی ها، آفت کش ها و سموم، آنتی بیوتیک ها، هورمون ها، کودهای شیمیایی و ژنتیکی می باشند. مسئولین یک بار از توقیف چندین تن تخم مرغ فاسد در شرکت های مواد غذایی و بار دیگر از توقیف حدود 36 هزار بستنی غیراستاندارد خبر می دهند. عراق و افغانستان سیب زمینی ایران را به علت این که حاوی کود غیر مجاز نیترات است، پس دادند. واکس میوه هم دیگر ماده غذایی است که می خوریم. علاوه بر واکس، کلرید کلسیم و هم به میوه ها زده می شود. پارافین هم طبق نظر مسئولین به سیب و نارنگی زده می شود. در چند سال اخیر، عده ای سودجو، قبل از فصل برداشت، پرتقال را از باغ داران خریداری می کنند و با استفاده از دستگاه هایی پرتقال را رنگ آوری می کنند و رنگ پرتقال را از سیر به زرد تبدیل می کنند!
شیر غنی شده با ویتامین D و آرد غنی شده با آهن و اسید فولیک و فلوریداسیون آب آشامیدنی، از افتخارات مسئولین است. استفاده برخی دامداران از وایتکس و آب ژاول به منظور کاهش میزان باکتری شیر توسط مسئولین تایید شده است!
هر چه باشد، حداقل چیزی که این بحران ها نشان می دهند، آن است که ما در برابر تغییرات تغذیه ای مقاومت و تدبیر جدی نداشتیم و بدون این که سیک سنگین کنیم و به ضررها و فواید و اقتضائات سبک جدید تغذیه فکر کنیم، آن را پذیرفته ایم بدون این که فکر کنیم شاید این محصولات بومی اروپاییان و متناسب با اقلیم آنها باشد و با مزاج و اقلیم ما سازگار نباشد. طوطی وار همه را تقلید کرده ایم. بهای این تقلید، فراموشی همه اصول و سیک تغذيه نیاکان ما و افزایش وحشتناک بیماری ها و هزینه های درمانی سرسام آور و کاهش عمر انسان ها بوده است چه بخواهیم و چه نخواهیم، به این وضعیت دچار هستیم و برای آن باید چاره ای اندیشید و چاره، زمانی اندیشیده می شود که علل مشکلات کشف شود.
اهمیت توجه به غذا در قرآن کریم
در قرآن آیاتی به مسئله تغذيه پرداخته اند. انسان باید نکات زیر را در مورد غذایش بداند. انسان باید دقت کند که چه چیزی می خورد؟ این غذا از کجا آمده است؟ و چه سیر تولیدی داشته است و ترکیبات آن چیست؟ آیا از مال حلال تهیه شده است؟ آیا خمس مال داده شده است؟ چه سود و زیانی به حال بدن دارد به هنگام خوردن، به غذا توجه کند نه چیز دیگر.
تأثیر غذا بر اخلاق و رفتار
تأثیر غذا بر نسل انسان و معنویت و تأثیر آن در شکل گیری فضائل و رذایل اخلاقی بر کسی پوشیده نیست. به مؤمنان دستور داده شده که فقط از غذاهای پاکیزه و حلال استفاده کنند. همچنین علاوه بر حلال بودن غذا به طیب بودن آن هم سفارش شده است.
امام رضا(ع) در مورد تأثیر تغذیه بر اخلاق و رفتار می فرماید: «بدان که نفوس، تابع مزاج بدن ها می باشند. توضیح روایت آن که مراد از نفوس، روح انسان است که چون مرغی اسیر قفس تن اوست. به هر اندازه که مزاج و جسم او سالم باشد، روح او نیز سالم و کامل تر خواهد بود، روح سالم در بدن سالم است. سلامتی روح، تابع سلامتی تن است و سلامتی تن، تابع غذا و تغذية سالم؛ پس سلامتی روح، تابع غذا و تغذیه سالم می باشد.
سهروردی، عارف و فیلسوف بزرگ می گوید: «خوردن، اصل است و محتاج به علوم بسیار از بهر آن که مشتمل است به مصالح دینی و دنیوی و اثر طعام خوردن به دل و قلب می رسد و قوام تن بدان منوط است».
جسم و روان انسان متأثر از نوع غذاست؛ پس به همین علت لازم است انسان علاوه بر رعایت مسائل الهی در هنگام تهیه غذا، دقت کافی در انتخاب آن چه را که می خورد و می آشامد، داشته باشد تا تعادل مزاجی و سپس نفسانی او به هم نخورد و بتواند راه حق و حقیقت را بیاید.
اهمیت تغذیه در سلامتی حفظ سلامتی و درمان با خوردنی ها و آشامیدنی های مناسب از اهمیت خاصی برخوردار است. دارو حتی اگر گیاهی هم باشد، عوارض به همراه دارد. بسیاری از اصول ضروری برای زندگانی مانند تغییرات فصلی، آلودگی هوا، محیط زندگی و محیط روانی، خارج از اراده و خواست ماست، ولی مصرف غذا کاملا قابل برنامه ریزی است.اگر کسی بدون پرهیز در تغذیه درمان را شروع کند، موفق نخواهد شد؛ برای شروع کار درمانی، باید از پرهیز شروع کرده ته دارو، هر مکتب طی که پرهیز و توجه به غذا را مبنای درمان خود قرار ندهد، ناقص است.
اهمیت تغذیه در نظر حکما
سعی کن غذای تو دوای توو دوای تو هم غذای تو باشد، حکمای سنتی در شروع کار درمانی، ابتدا از دو جهت به تغذیه می پرداختند.
اولا، بیمار را از مصرف غذاهای مضر پرهیز می دادند، مثلا کسی که ضعف چشم دارد، باید از خوردن عدسی، کسی که مشکل قلبی و یا ضعف قلب دارد، باید از خوردن زردچوبه، دوغ و بنفشه پرهیز کند. ثانيا، قبل از شروع تجویز دارو، غذاهای مفید را برای بیمار تجویز می کردند؛ مثلا در درمان یبوست روده، به جای استفاده از داروهای قوی مثل سنا که عارضه دارد، می توان با تغیر رژیم غذایی و خوردن نان سبوس دار، آلوی رسیده، انجیر، شیر، خاکشیر و گل قند، بیماری را درمان کرد.
حکما بر اهمیت تغذیه در شروع کار درمانی تأکید بسیاری می کردند و معتقد بودند که درمان را تا می شود، باید با غذا دنبال کرد و تا حد ممکن از دارو استفاده نکرد، چون دارو حتی اگر به جا استفاده شود نیز عارضه هایی دارد. به عقيدة ابن سينا، بهترین مکتب پزشکی آن است که به دارو نیاز نداشته باشد؛ یعنی هرچه مکتب پزشکی بیشتر به دارو نیاز داشته باشد، آن مکتب ضعیف تر است.
در روایتی آمده که دارو همانند صابون است برای لباس، هر چند آن را تمیز می کند، اما باعت فرسوده شدن آن می شود. از این رو حکما تا حد ممکن از تجویز دارو خودداری می کردند و همواره تأکید داشته اند که حتی الامکان در سیر درمانی ابتدا از غذاها و پس از آن از داروهای ساده و در حد پایین و سپس از داروهای ساده استفاده شود.
رازی در اهمیت پرهیز می گوید: «اگر طبیبی درمان شما را بدون توجه به غذای شما آغاز کرد، بدانید به مرگ شما کمر همت بسته است و اگر طبیبی موفق شود بیماری را با غذا درمان کند، به سعادت رسیده است. نقش پرهیز و غذا در بیماری و درمان، باعث می شود که شخص خود را در سلامتی و درمان خود، مسئول و دخیل بداند و همواره مواظب نوع خوراک خود باشد.
نکات اساسی در تغذيه از دیدگاه طب سنتی
کم خوری
مهم ترین و کلیدی ترین نکته برای سلامتی، پرهیز از پرخوری است. مقدار غذا نباید زیاد باشد چون باعث سوء هضم و فساد خون می گردد و خون صالح تولید نمی شود. خون نا به جا می تواند عامل هر بیماری باشد؛ به همین دلیل، پرخوری را ام الامراض می نامند. برای در امان ماندن از بیماری های قلبی، معده، کبد و مغزی و درمان بیماری های آن ها، هیچ چیز مانند کم خوری کارساز نیست. پرخوری آن قدر مذموم و مضر است که کم خوری از یک غذای مضر، ضررش کمتر از پرخوری از یک غذای مفید است. پرخوری در احادیث بسیار نکوهش شده است و عوارض روحی و روانی زیادی برای آن ذکر کرده اند.
البته مقدار غذا نباید بسیار کم باشد چون باعث ضعف قوا و لاغری می شود. ملاک در کم خوری آن است که تا اشتهای صادق و واقعی به وجود نیامده غذا نخورد؛ بنابراین اندازه غذا خوردن کاملا نسبی است و هر فردی متناسب با مزاج خود باید غذا بخورد. ملاک کم خوری نیز آن است که انسان قبل از سیرشدن از غذا دست بکشد، حال یک فرد ممکن است با چند قاشق سیر شود و فردی با یک بشقاب. علت این که قبل از سیر شدن باید از غذا دست بکشیم، آن است که وقت هضم غذا، حجم غذای معده به علت حرارت افزایش می یابد و فضای خالی را پر می کند.
وعده های غذا خوردن
وعده های غذا خوردن باید دو وعده در روز باشد. در احادیث از سه وعده خواری تھی شده و به دو وعده خواری توصیه شده است. در روایتی آمده است که یکی از یاران امام صادق (ع) از به هم ریختگی سیستم گوارشش به ایشان شکایت کرد. امام فرمودند: «صبحانه و شام بخور و بین آن دو چیزی نخور، مگر نشنیده ای که خداوند می فرماید: رزق بهشتیان در صبح و شام است.
وعده های غذا خوری در طب سنتی
دستور به دو وعده خواری در اول روز و اول شب، در نظر حکما هم توضیح داده شده است؛ همه حکما در همه کتب طب سنتی می گویند که صبحانه و شام بخورید و بین آنها چیزی نخورید. بوعلی سینا در قانون همین نظر را دارد. در اول روز و اول شب غذا خورده شود و از خوردن غذا در نیمه روز پرهیز شود.
چرا وسط روز نباید غذا خورد؟
1. از نظر طب سنتی چون در وسط روز خون و حرارت میل به ظاهر دارد، قوه هاضمه ضعیف است و نمی تواند در غذا تصرف کرده، آن را به طور کامل هضم کند، اما در اول و آخر روز این طور نیست.
٢. از طرفی بدن انسان برای هضم یک غذا و تبدیل آن غذا به عضو، به 9 تا 12 ساعت زمان نیاز دارد؛ غذا در معده 3 ساعت و در کبد 3 ساعت و در عروق 3 ساعت و 3 ساعت دیگر وقت نیاز دارد تا به عضو تبدیل شود که حدود 12 ساعت می شود. افراد گرم مزاج چون هضم قوی ای دارند و زودتر غذا را هضم می کنند، این مدت به 9 ساعت کاهش می یابد؛ به خصوص جوانان گرم مزاج. حال اگر قبل از این چهار هضم (هضم معدی و کبدی و عروقی و عضوی) غذای دیگری خورده شود، طبیعت مديرت بدن حیران می شود و نمی تواند همزمان به دو هضم بپردازد و هر دو هضم ناقص می شود.
ترک نکردن شام شب
با شکم خالی خوابیدن بسیار مضر است و در احادیث و طب سنتی شدید از آن تهی شده است؛ خصوصا در پیران. سنت مسلمانی ما خواب شب با شکم خالی را بسیار بد می دانند، زیرا خوابیدن با شکم خالی، تسبب از بین رفتن قوت بدن می شود، ترک شام آن قدر مضر است که در مورد آن گفته اند: جوان را پیر می کند و پیران را می کشد.
چرا نخوردن شام این همه مضر است؟
به همان دلیلی که نخوردن ناهار مفید است، نخوردن شام مضر است. در شب، گرمی و خون و قوا متوجه باطن بدن هستند و قدرت هضم افزایش می یابد؛ چون طبیعت مديرت بدن بی کار نمی ماند. در صورت شام نخوردن چون چیزی برای هضم نمی یابد. به تحلیل رطوبات اصلی بدن می پردازد. حکما اعتقاد داشتند که اگر انسان با شکم خالی بخوابد، چون بدن انسان چیزی برای هضم پیدا نمی کند، رطوبت های اصلی بدن را هضم و نابود می کند. به همین دلیل، برای همه، خصوصا پیران هیچ چیز زیان آورتر از آن نیست که شب با شکم گرسنه بخوابند.
پرهیز از تنوع خواری
یکی از عادات تغذیه ای بد ما، تنوع خواری و خوردن چند نوع غذا باهم و غذا یا مخلفات است. نباید غذاهای مختلف را در یک وعده جمع کرد، چون باعت سرگردانی قوة هاضمه می شود و طبیعت مديره بدن حیران و آشفته می گردد؛ بدن انسان برای هضم هر غذایی یک قوایی مصرف می کند و به میزان خاصی از گرمی و سکون نیاز دارد، در صورت تنوع و رنگارنگ بودن غذا از تصرف و هضم کامل آنها عاجز شده، باعث سوء هضم و بیماری می شود. از این که انسان بیشتر از حیوانات بیمار می شود، در همین نکته نهفته است.
بیماری حیوانات بسیار کمتر از انسان است و علت آن از نظر حکما این است که حیوانات اولا کمتر غذا می خورند، ثانيا، غذایشان متنوع و رنگارنگ نیست. مثلا یک حیوان اهلی در فصل زمستان فقط کاه می خورد و نهایتا آن را با مقداری سبوس گندم ترکیب می کنند؛ حیوانات یا گیاه خوارند یا گوشت خوار در حالی که انسان هم گیاه می خورد و هم گوشت می خورد و هم جماد (مانند نمک).